Mavzu: XX asrning boshlarida turkiston. Birinchi rus inqilobining turkistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga

3-masala 
1905-1907 yillarda yuz bergan birinchi rus inqilobi ta’sirida Turkiston 
o‘lkasining Samarqand, Toshkent, Qizil Arvat, Chorjo‘y, Ashxabod, Andijon, 
Qo‘qon kabi shaharlarida ishchilarning chiqishlari, ommaviy ish tashlashlar va 
mitinglar sodir bo‘ldi. Namangan, Andijon, Farg‘ona, O‘sh uezdlarining bir qator 
tumanlari va qishloqlarida ham dehqonlarning g‘alayon va harakatlari kuzatilgan.
Turkiston o‘lkasida inqilobning ta’siri quyidagi holatlarda ko‘zga tashlandi. 
Dehqonlarning saylovlar paytida pora olish to'g'risidagi shikoyatlarda, saylovda 
kamroq ovoz olgan shaxslarni ma'qullashda, saylovlarning buzilishida, soliq 
to'lashdan, majburiyatlarni bajarishdan, yerlarni tortib olishda, dehqonni kesib 
tashlagan yer tadqiqotchilariga qarshilik ko'rsatib, hujumlar va ba'zida o'rmon 
qo'riqchilari vakillarining o'ldirilishi, o'tlatish va o‘tin tayyorlashni taqiqlab qo'ydi 
va hokazo. 1905 yilda mahalliy qishloq ma'muriyati - volost gubernatorlari va 
qishloq oqsoqollari saylovi paytida keskin kurash boshlandi. Qishloq ma'muriyati 
vakillari soliqlarni taqsimlash, turli vazifalarni taqsimlash va hokazolarda deyarli 
cheksiz huquqlarga ega edilar. 
Farg’ona viloyatining bir qator tumanlarida o‘shanda aholi bilan chor 
amaldorlari va hatto qo'shinlari o‘rtasida to'qnashuvlar bo‘lgan. Mintaqaning ba'zi 
joylarida dehqonlarning kambag'al qatlamlari shu qadar faol harakat qildiki, ular 

---

hatto o'z vakillarini volost hukmdorlariga yuborishga muvaffaq bo'lishdi. Masalan, 
Namangan okrugining Susamir volostida kambag'al Djanay volost hukmdori etib 
saylangan5. 
1905 yil fevral-mart oylarida Namangan va Andijon tumanlarining bir qancha 
volostlarida dehqonlarning katta tartibsizliklari tufayli saylov buzildi. Boshqa 
viloyatlarda dehqonlar ham o'zlariga yoqmagan quyi qishloq ma'muriyati vakillarini 
saylashga qarshi chiqishgan. Shunday qilib, Samarqand tumanidagi Xalvayn volosti 
dehqonlari bir necha bor 
qishloq munitsipalitet gubernatori va xalq sudyasining noto'g'ri saylovlari 
haqida shikoyat qildi6. Natijada, aholi u erda eski saylovlarni bekor qilib, yangilarini 
tayinlashga muvaffaq bo'lishdi. Bundan tashqari, dastlab, ellikinchi kunlik 
saylovchilarni qayta saylash bo'lib o'tdi, bu odatda chor hokimiyati tomonidan 
qo'llanilmadi. Keyin qishloq munitsipalitetining gubernatori, unga nomzod va xalq 
sudyasi saylovlari allaqachon tayinlangan7. Bu mehnatkash aholi uchun mashhur 
g'alaba edi. Jizzax tumani Zomin volostining 31 Hosil bayramining jamoaviy 
shikoyati qiziq. Ular ilgari tavsiya etilganlarni noqonuniy tasdiqlashdan shikoyat 
qilishdi. Umurzak Aymuhammedov 14 ta ovoz oldi, 31 ovoz esa 
Niyozmuhammedovga berildi. Ammo viloyat hukumati uni volost boshqaruvchisi 
sifatida tasdiqlashdan bosh tortdi. Shikoyatda chor ma'muriyatining harakatlariga 
norozilik bildirilgan. Yangi saylovlar o'tkazilishini talab qilib, xalq tanlagan 
ellikinchi kun xalqlari g'azab bilan shunday yozishdi: “Biz bunday saylovlarni 
noto'g'ri deb bilamiz, ma'qullanmaydi. Agar lavozim tanlangan bo'lsa, unda kim 
ko'proq olganini tasdiqlash kerak; saylovlarda. Agar biz tanlagan ko'pchilik biron 
sababga ko'ra xo'jayinlarni qoniqtirmasa, biz boshqasini tanlashimiz mumkin, lekin 
biz o'z maqsadiga mos kelmaydigan odamni bizga yuklashni xohlamaymiz». 
Ba'zida saylangan Hosil bayramlari volost hukmdori yoki xalq sudyasini 
saylashdan umuman bosh tortishgan. Shunday qilib, 1906 yil 8 -dekabrda I. O'sh 
okrugi boshlig'i podpolkovnik Alekseev Farg'ona viloyati harbiy gubernatoriga xalq 
sudyalarini saylashdan bosh tortgani uchun Kichigay volostining saylangan Hosil 
bayramlari hibsga olingani haqida xabar berdi. Samarqand viloyati Xo'jent tumani 
Kabut volosti 33 dehqonining volost gubernatori Nazriqul Salimboyev noto'g'ri 
saylangani haqidagi jamoaviy shikoyatida dalillar batafsil keltirilgan, bu pora, 
tovlamachilik, tovlamachilik, o'z lavozimini doimiy ravishda suiiste'mol qildi. 
Shikoyatda qayd etilganidek, Nazriqul Salimboyevning o'zi guvohlar oldida: «U 
yaqinda Samarqand viloyati hukumatining yuqori mansabdor shaxslariga uning 
lavozimiga tasdiqlanishi, shuningdek, ketishi uchun 15 ming tanga to'lagan. 
“
Yoshlik” jurnalining 1988 yil, 11-sonida Nabijon Boqiy tomonidan quyidagi 
maqola e’lon qilingan edi. Asrimizning dastlabki yillarida chop etilgan matbuot 
sahifalarini ko‘zdan kechirsangiz, ob-havo ma’lumotlari «to‘ydan keyin» — 
kechikib e’lon qilinganining guvohi bo‘lasiz. Masalan, 1905 yilning 4 yanvar 
(eskicha sana, bundai keyin ham to Oktyabr inqilobigacha bo‘lgan voqealar eskicha 
sana bo‘yicha raqam etiladi) seshanba kuni bosmadan chiqqan «Turkestanskaya 
vdomosti» («Turkiston axborotnomasi») gazetasida quyidagi ob-havo ma’lumotlari 
qayd etilgan (O‘quvchiga qulay bo‘lishi uchun bundan keyin gazeta nomi ham, 

---

gazetadan olingan parchalar ham o‘zbek tilida beriladi. Barcha tarjimalar 
muallifniki): 
«Shanba kunga — 1 yanvarga o‘tar kechasi Toshkentda qor yog‘di. 2 yanvar, 
yakshanba kuni esa havo ochiq va ilimiliq bo‘ldi; tog‘lar, tog‘ etaklari oppoq qorga 
burkangan. Kecha, 3 yanvar dushanba kuni yana namchil qor yog‘diyu shu zahoti 
erib ketdi». «Bizga Qo‘qondan xabar berishlaricha, u yerda dekabr oyining ikkinchi 
yarmida nisbatan ancha issiq bo‘libdi. Termometrning simob ustunlari faqat bir 
martagina — 30 dekabr kuni erta tong chog‘ida nol darajadan pastga (-2) tushgan, 
xolos. Kunduz kunlari esa +3 darajadan to+8 darajagacha issiq bo‘lgan. Havo 
temperaturasi goh sovib, goh isib turgan: 20-26 dekabr kunlari vaqti-vaqti bilan ezib 
yomg‘ir yog‘ibdi, 29 dekabr kuni esa kuchli shamol esibdi». 
«…31 dekabr kuni tinmay yomg‘ir yog‘ishi natijasida bizning ko‘chalarimiz o‘tib 
bo‘lmaydigan dengizga aylanib ketdi. 1 yanvar kuni qisqa muddat qor yog‘di va tez 
erib ketdi, kechga tomon esa ayoz tushdi. 2 yanvarga — yakshanbaga o‘tar kechasi 
esa ko‘cha-ko‘ydagi balchiqlar taqa-taq muzladi, lekin 1 yanvar kuni yana charaqlab 
quyosh ko‘rindi. Tog‘ etaklari oppoq oqarib turibdi. Shu paytgacha tog‘larga 
kamroq qor yog‘di, bundan bizning uezdimizdagi qishloqlarning xo‘jayinlari 
nihoyatda qayg‘urishmoqda. 
Darvoqe, Andijonda Yangi yil bayrami misli ko‘rilmagan darajada zerikarli o‘tdi. 
Harbiylarning sayllari shahar aholisining diqqatini o‘ziga jalb etolmayapti. Hatto 
ko‘k dalalarning ritsarlari ham negadir jimib qolishgan. Hamma puli yo‘qligidan 
nolimoqda. Asosiysi — qandaydir ko‘ngilochar jamoat o‘yinlari uyushtiradigan 
tashabbuskor yo‘q». 
«…Tajribali keksa kishilarning aytishiga qaraganda, agar yanvar-fevral oylarida 
ham qor yog‘masa, hosildor yerlarning faqat yarmigacha ekin ekishga to‘g‘ri 
kelarmish, aks holda, ekin-tikinlarni sug‘orishga suv yetmay qolarmish» (Qo‘qon, 
«Turk. axb.» gazetasining muxbiri). 
Shunga qaramay, 7 yanvar kuni yaqin-yiroqdan Qo‘qondagi Juma masjidiga namoz 
o‘qigani kelgan kishilarning ust-boshini oppoq qor qoplaydi. Masjid hovlisida saf 
tortib turgan nomozxonlar tolorda mehrobga qarab tilovat qilayotgan imomning 
tovushini ham eshitishmasdi: faqat imomning harakatlariga tusmollab taqlid 
qilishardi, xolos. Shimoliy-g‘arb tomondan esayotgan kuchli shamol imomning 
jarangdor tovushini mehrobga altib zarb bilan urar, ohanrabo oyatlar chil-chil sinib, 
joynamoz ustiga to‘kilar edi. Go‘yo nomozxonlar joynamoz ustiga to‘kilgan oyat 
parchalarini to‘plash bilan mashg‘ul edilar. 
Ayni choqda sabr kosasi to‘lib-toshgan Peterburg ishchilari — oq podsho fuqarolari 
ham ruhoniy-yo‘lboshchining «shirin yolg‘onlari»ga mahliyo bo‘ladilar: Nikolay II 
nomiga iltimosnoma yozadilar, hokimi mutlaqni insofga chaqiradilar va shu yo‘l 
bilan ijtimoiy ildizi yovuzlikka borib taqaladigan tuzumni poklaymiz, obizamzamga 
cho‘miltirib olamiz, xaloyiq guvohligida rostakamiga cho‘qintiramiz, uni 
otaxonimiz pop Gapon cho‘qintiradi deb o‘ylaydilar. 
9 yanvar kuni ziyolilar tomonidan tahrir qilingan iltimosnomani mehribon, mushfiq 
hazratlariga shaxsan topshirishga qaror qilgan yo‘qsullar pop Gaponga ergashib 
Qishki saroy sari yo‘l oladilar. Biroq, namoyishchilar podsho farmoniga muvofiq 

---

o‘qqa tutiladi, ming-ming begunoh ishchilar qonga botiriladi. «Qonli yakshanba» 
voqealaridan so‘ng birinchi rus burjua-demokratik inqilobi boshlanadi. 
Xo‘sh, dastlabki inqilob davrida Turkiston o‘lkasida, aytaylik, Kattaqo‘rg‘onda 
narx-navolar qanday edi? 1905 yangi yilning ilk bozori kuni Kattaqo‘rg‘onda eng 
zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari tubandagi narxlarda sotilgan ekan: bir botmon (8 
kilo) sara bug‘doy — 45 tanga (Kattaqo‘rg‘onda 15 tiyin — bir tanga hisoblangan), 
bahori bug‘doy esa 52 tanga, bug‘doy uni — 52-56 tanga, arpa, jo‘xori, moshlarning 
bahosi bir xil — 32 tangadan, tariq — 28 tanga, kunjut — 115 tanga, zig‘ir urug‘i 
— 60 tanga, shu yerlik kishilarga qarashli zavodlarda ishlab chiqarilgan bir botmon 
paxta moyi — 22 tanga, «Birodarlashgan Turkiston» zavodidan keltirilgan moy esa 
14 tanga, bir qadoq mol yog‘i — 20 tiyin, qo‘y yog‘i esa 22 tiyin. Mol go‘shtining 
bir qadog‘i 8 tiyin, qo‘y go‘shti — 12 tiyin. Kezi kelganda o‘sha paytlari paxtaning 
bahosi qancha bo‘lganligi to‘g‘risida alohida to‘xtalib o‘tmoqchimiz: bir botmon (8 
kg.) birinchi nav paxtaning narxi 90-100 tanga, agar chigiti chala pishgan bo‘lsa — 
50-60 tanga, 2-3 navlari — 30-40 tanga turarkan. Demak, bir kilogramm paxtaning 
puliga (ya’ni, 187,5 tiyinga) to‘rt (4) kg. qo‘y go‘shti, bir kiloyu ikki yuz (1200) 
gramm qo‘y yog‘i xarid qilish hamda bir yarim tiyinga birorta hammol yollab, o‘sha 
masalliqni uygacha ko‘tartirib borish mumkin ekan. «Bozorlar xiyla tushkun ruhda 
o‘tmoqda, dehqonlarning umidlari puchga chiqqanga o‘xshaydi. Eng yaxshi paxtalar 
deyarli ikki barobar arzon narxda sotilmoqda (yaqinda bir botmon paxtaning bahosi 
— 180 tanga edi). Xaridorlarning avji sust, ko‘pgina mahsulotlar shu yerlik aholi 
qo‘lida qolib ketyapti» («Turknston axborotnomasi» gazetasi, 1905 yil 4 yanvar 
soni). Bundan sakson uch yil muqaddam Kattaqo‘rg‘onda narx-navolar ana shunday 
edi. Maqolamiz davomida Kattaqo‘rg‘on atroflariga yana qaytamiz. Hozir esa asl 
muddaoga o‘tmoqchimiz. Peterburgdagi «Qonli yakshanba» voqealaridan so‘ng 
chorizmning mustamlakasi bo‘lmish Turkiston o‘lkasida inqilobiy harakatlar 
jonlanib ketadi, siyosiy-ijtimoiy uyg‘onish ro‘y beradi: Toshkentda, Qo‘qonda, 
Andijonda, Marg‘ilonu Farg‘onada mitinglar, zabastovkalar, namoyishlar odatdagi 
holga aylanib qoladi. Turli-tuman partiya vakillari o‘zlari mansub bo‘lgan toifa 
nomidan, ilg‘or ziyolilar nomidan bir qator demokratik tadbirlar amalga oshirilishini 
talab qilib chiqadilar. O‘sha paytlarda kun tartibiga qo‘yilgan ikkita dolzarb masala 
ayniqsa diqqatga sazovordir. Birinchisi — milliy tilning huquqi masalasi. 
«Farg‘ona» 
gazetasi[1]ning 
xabar 
berishicha, 
konstitutsion-demokratlar