Mavzu: XX asrning boshlarida turkiston. Birinchi rus inqilobining turkistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga

Andijon: Andijon uyezdiga 10 ming mardikor yuborish vazifasi yuklatildi. 
Bu shum xabar butun Turkiston o‘lkasida bo‘lganidek, Andijon xalqini ham 
g‘azabga keltirdi. Bu g‘azab-nafrat qo‘zg‘olonga aylandi. Farg‘ona vodiysining 17 
joyida aholi harbiy qismlar bilan to‘qnashdi. 9 iyul kuni Andijonda ham odamlar 

---

qo‘zg‘aldi. Eski shahardagi Jome’ masjidi maydonida boshlangan g‘alayon 
Skobelev (hozirda Navoiy prospekti) nomli katta ko‘cha orqali yo‘l oladi. Ular 
Gultepa maydonida uezd boshlig‘i Yu.A. Brjeziskiy bilan uchrashadi. Bu haqda 
Yu.A.Brjeziskiy yuqoriga yuborgan axborotida shunday deb yozgan: “Bugun jome’ 
masjidida imperatorning Oliy farmonini aholiga e’lon qildim va tushuntirdim. 
Ammo madrasaning yosh o‘quvchilari “Mardikorlikka bormaymiz”, deb baqirishdi. 
Ular bu harakatlari bilan olomonni qo‘zg‘atib yubordilar. Mening tinchlaninglar, 
degan so‘rovim ta’sir etmay, olomon baqirishni davom ettirdi. Avval men olomonga 
tarqalishni buyurib, keyin o‘zim garnizon boshlig‘i huzuriga borib, undan 
qo‘zg‘olonni bostirish uchun harbiylarni yuborishni so‘radim. Taxminan 500 
kishilik olomon Skobelev shoh ko‘chasi bo‘ylab yurdi. Men esa ularni Gultepa 
maydonida (hozirgi viloyat ma’muriyati, idoralari joylashgan maydon) uchratdim. 
Xalq esa urush xarajatlarini to‘lashga rozi ekanliklari, lekin mardikorlikka borishga 
qarshi ekanligini aytdi. Mendan odamlarni frontga olmasliklarini talab qildilar. Aks 
holda, hozir barcha ellikboshi va mansabdorlarni o‘ldirishini aytdilar”. Uezd 
boshlig‘ining 1916 yil 27 sentyabrda Turkiston rayoni muhofaza bo‘limi boshlig‘iga 
yo‘llagan xatida 9-16 iyul kunlaridagi Andijon qo‘zg‘oloni tafsilotlari bayon 
qilingan. 9 iyulda Gultepada yuz bergan qo‘zg‘olon va uni xarbiylar tomonidan 
shavqatsizlarcha bostirish chog‘ida Saidazim Maxsudov, Said Ibrohim To‘raev, 
Abduqodir Hamroqulovlar halok bo‘ldilar, og‘ir yaralangan 8 kishi (Abdullajon 
Holmatov, Mullamaqsud qori usta Nishonboev, Nosir Abdurahmonov, Mamasodiq 
Ro‘ziboev, Mullagarum Mirzaazizxo‘jaev, Abdujalil Qodirov, Xojimat Hasanboev, 
Usmonjon Maraimovlar shaar kasalxonasiga tushdi. Qo‘zg‘olon faollaridan 14 kishi 
qamoqqa olindi: Abdusattor Hakim Oqsoqol, Mamatali Abdukarimov, Mamajon 
mulla Otaxonov, Jo‘ra qori Zununboev, Tojiboy Muhammadjonov, Axitam 
Yangeldiev(tatar), Ashurali Ismoilboev, Akbar Umarboev, Mulla Abdul Xonaliev, 
Abdujabbor qori Ro‘ziboev, Yusupjon Toshpo‘latov, Ostonaqul Yusufboev, Soli 
Aliev, Yusupoxun xo‘ja Muhammad Sharifxo‘jaev. Xullas, podsho hukumatining 
mardikorlikka olish siyosatiga qarshi Andijon xalqi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Qo‘zg‘olon 
shavqatsizlarcha bostirildi. Chor hukumati baribir mardikorlikka olish siyosatini 
amalga oshirdi. Andijon uezdi bo‘yicha 10600 kishi mardikorlikka olindi. General–
adyudant Kuropatkin 1916 yil 28 avgustda tasdiqlagan taqsimot bo‘yicha Andijon 
uezdining Yorboshi volostidan 871, Xakan volostidan 816, Oltinko‘l volostidan 498, 
Baliqchi volostidan 908, Jalaquduq volostidan 340, Qo‘rg‘ontepa volostidan 466, 
Oyim volostidan 656, Qorasuv volostidan 497, Qo‘qonqishloq volostidan 887, 
Maygir volostidan 427, Izboskan volostidan 284, Andijon shahridan 1082 kishi front 
ortidagi ishlarga safarbar qilinishi ko‘rsatilgan. Arxiv hujjatlarida Andijon shahridan 
front ortidagi ishlarga olingan mardikorlarning 1000 kishidan iborat ro‘yxati, 
ularning ismi va familiyasi, qaysi mahalla, qaysi guzardanligi, yoshi, qanday 
vazifadaligi ko‘rsatilgan. Shuningdek, qaysi yuzlikda, nechanchi eshelondaligi, 
eshelonlarning jo‘natilish kuni, soati ham qayd etilgan. 1000 nafar mardikorni 10 ta 
yuzlikka bo‘lib, har biriga yuzboshi tayinlangan: 1-Uyluq yuzligiga Mirzarahim 
Ro‘zimathojiev (31 yosh, Temirchi mahallasidan), 2-Uyluq yuzligiga Ahmadjon 
Qalandarhodiev (30 yosh, Sarvontepa mahallasidan), 3-Uyluq yuzligiga G‘ofirjon 
Ma’rufhojiev (35 yosh, Durgun mahallasidan), 4-Olayliq dahasi yuzligiga 

---

Ahmadmuhammad To‘xtaev (31 yosh, Ahmadbekhoji mahallasidan), 5-Olayliq 
yuzligiga Tohirjon Imonqulihojiev (34 yosh, To‘paboy mahallasidan), 6-Olayliq 
yuzligiga Mulla Ahmadali Mullamuhammad Yunusov (32 yosh, Eski ot bozori 
mahallasidan), 7-Soy yuzligiga Raimboqi To‘lakboev (40 yosh, Idrisqulbek 
mahallasidan), 8-Qirliq yuzligiga Mulla Mirzohid Haydarhojiev (35 yosh, To‘qmoq 
mahallasidan), 9-Soy-Qirliq yuzligiga Mulla Muhammadjon Oxunboboev (41 yosh, 
Haydarali mahallasidan) va 10-Qirliq yuzligiga Turg‘unxo‘ja Valixo‘jaev (27 yosh, 
Burgi mahallasidan) yuzboshi tayinlanganlar. Mazkur o‘nta yuzboshiga 
Ahmadbekhoji maxallasidan 35 yoshli Masodiq mulla Oripov rahbar qilib 
belgilangan. O‘z navbatida yuzliklarning har biri o‘nliklarga bo‘linib, ularga 
o‘nboshilar tayinlangan. Masalan, yuzboshi Mirzarahim Ro‘zimathojievga quyidagi 
o‘nboshilar qaragan: Abdurahim Madkarimov (30 yosh), Saidumar Qurbonhojiev 
(24 yosh, nonvoy), Xo‘jamberdi Ismoilboev (25 yosh, Madaliqozi mahallasidan), 
Qurbon Abdullaev (24 yosh, Qoramulla mahallasidan), Qalandar Qilichboev (28 
yosh, tilmoch), Hojimat Abdurahmonov (30 yosh, Madrabboy mahallasidan), 
Olimjon Yoqubboev (28 yosh, Eski G‘o‘za bozori mahallasidan), Meliboy 
Abdukarimov (29 yosh, Jurgun ko‘cha mahallasidan), Xudoyberdi Egamberdiev (29 
yosh, qassob), Kamol Razzoqberdiev (29 yosh, Qo‘y bozori mahallasidan), Nazarali 
Abduxoliqov (29 yosh, Madqosim mahallasidan), Jumaboy Yo‘ldoshboev (30 yosh, 
Yoqubali hoji mahallasidan), Yo‘ldosh Diyorboev (Eski kappon mahallasidan), 
Aliboy Nabirajonov (21 yosh, Ark ichi mahallasidan), Axronqul hoji (imom), 
Mullaboy Aliqulboev (35 yosh, Ark ichi mahallasidan). Mardikorlar 15 sentyabrdan 
15 oktyabrgacha Andijondagi yig‘uv punktiga (hozirgi Soydagi paxta zavodida) 
to‘plab, soqchilik nazorati qo‘yilgan. Har bir eshelonda 40 ta vagon bo‘lib, har bir 
vagonga 30 ga yetib kishi joylashtirilgan. Eshelonda ishchilar joylashgan 33 ta 
vagondan tashqari, 1 ta sanitar, 1 ta izolyatsiya va 1 ta soqchilar vagoni, shuningdek, 
oshxona uchun 2 ta va oziq-ovqat mahsulotlari uchun 2 ta vagon ajratilgan. Har bir 
eshelonga 990—1000 ishchi joylashtirilgan. Andijon shahridan olingan ishchilar 
1000 kishi bo‘lib, ularning 2-eshelon bilan Andijondan jo‘natilishi rejalashtirilgan. 
18 sentyabrdan 18 oktyabrgacha Turkistondan 30 eshelonda ishchilar olib ketiladi. 
Eshelonlarning yo‘l marshrutlari aniq belgilab berilgan. Xususan, 107a– sonli 
poezdning Andijon stansiyasidan 18 sentyabr soat 817 da jilishi, Toshkentga 19 
sentyabr 1400 da kelishi, Toshkentdan o‘sha kuni 109-sonli poezdda jo‘nashi, 24 
sentyabrda 1439 da Samara guberniyasidagi Kinel stansiyasiga yetib kelishi va 
joylarga taqsimlanishi belgilangan. Mardikorlardan 101600 kishi Rossiyaning 
Ovro‘po qismiga, 4000 kishi Sibirga, 7405 kishi Kavkazga joylashtiriladi; 10 
mingdan ortiq kishi Turkiston o‘lkasida ishlatiladi[7;290]. Mardikorlar xarbiy va 
sanoat korxonalarida, konlarda, temir yo‘l qurilishida, o‘rmon va yirik 
kapitalistlarning xo‘jaliklarida, qattiq nazorat ostida ishlatildi. Ular ochlikdan, 
xo‘rlikdan, mashaqqatli mehnatdan mislsiz aziat chekdilar. Ko‘plari qattiq 
sovuqdan, turli kasalliklardan o‘lib ketdilar, yoki bir umrga nogiron bo‘lib qoldilar. 
Mardikorlarga arzimagan ish xaqi to‘langan, turar joylari juda ham xorob bo‘lgan, 
yemishlari ham juda nochor bo‘lgan. 400 kilometrlik Batumi–Suxumi temir yo‘li 
qurilishida 2000 dan ziyod mardikorlar ishlaganlar. Bu inshootning Gudaunti 
(Myuseri) rayonida 200, Suxumi rayonida esa 100 nafar andijonlik bo‘lib, ular 

---

mislsiz og‘ir sharoitlarda mehnat qilganlar. Birinchi bo‘lib Gudauntidagi andijonlik 
mardikorlar ish tashlashni boshlab berganlar. General Yanushkevich xabarida bu 
ishchilar ishga chiqmaslikka qat’iyan qaror qilganliklari, “bizlarga shaharda yashab, 
zavod va fabrikalarda ishlashni va uch oydan keyin vatanimizga qaytib ketishni 
va’da qilganlar”, deb aytganlari qayd etilgan. Ular ish tashlab, ish joyidan o‘z 
xohishlari bilan ketib qolganlar. Ish tashlash keng tus oladi. Ish beruvchilardan biri 
o‘zbek ishchilari 30 oktyabrdan 17 noyabrgacha ishga chiqmaganlari oqibatida 2000 
so‘m zarar ko‘rganidan nolib shikoyat qilgan. Bunday shikoyatlar ko‘plab bo‘lgan. 
Kavkaz armiyasi polkovnigi Davidov ish beruvchilar va ma’muriyatni yoqlab, 
mardikorlar ishdan qochib shaharlarga borishmoqda, bozor va masjidlarda yurib, 
narkotik va fahsh ishlar bilan shug‘ullanishni xohlayaptilar, degan tuhmat xabarni 
yuqori tashkilotlarga yo‘llagan. Bunday tuhmatlar ko‘p bor uyushtirilgan, oqibatda 
mardikorlar tazyiq-ta’qibga uchrab turganlar. Sabr-kosalari to‘lgan mardikorlar 
kurashni davom ettiraverganlar.
Ma’muriyat bergan xabarda ishchilarning jipslashib, har qanday qiynoqlar, 
turmaga tiqish va hatto otib yuborganlarida ham baribir ishga chiqmasliklarini 
aytganlari qayd etilgan. Ishchilar o‘zlarini Suxumiga, Batumiga, hatto Rossiyaning 
ichki qismiga yuborishlarini talab qilganlar. Ish tashlash yo‘l qurilishining janubiy 
va shimoliy qismini ham qamrab oladi: norozilik namoyishlari o‘tkaziladi, ochliklar 
e’lon qilinadi. Oqibatda Tiflis hukumati Toshkentga, Turkiston general-
gubernatoriga telegramma yo‘llab, ish tashlovchilarni tinchlantirishni talab qilishga 
majbur bo‘ladi. Shu maqsadda Turkiston general-gubernatori buyrug‘i bilan 
Andijon Eski shahari oqsoqoli Rustam Toshmatov 1916 yil 29 dekabrda Batumiga 
keladi. O‘n to‘rt kun davomida, 1917 yil 1 yanvardan 13 yanvargacha, oqsoqol 
izvoshda ish joylarini aylanib chiqib, namoyishchilarni, ish tashlaganlarni xiyla-
nayrang, “Agar Sizlar ishni davom ettirmasalaring, u holda sizlarning Andijonda 
qolgan ota-onangiz, qavm-qarindoshingiz hibsga olinadi, mol-mulki musodara 
qilinadi” qabilidagi do‘q-po‘pisalar bilan aldashga muvaffaq bo‘lgan. Rustam 
Toshmatov 1917 yil 21 yanvarda Andijonga qaytib keladi. Bu xizmati uchun u 
general-gubernator tomonidan taqdirlangan [2;127-128]. Andijonda chop etilgan 
“Turkestanskiy golos” gazetasi “Andijon shahar ariq oqsoqoli Rustam 
Toshmatovning front ortidagi andijonliklardan hol-ahvol so‘rab kelganligi haqidagi 
hisoboti” nomli materialda bu safarni yoritgan. Umuman, 1916 yil 1 iyuldan boshlab 
gazetada mardikor mavzusiga katta o‘rin ajratilgan. Jumladan, “Mardikorlar talabi” 
, “Ishchi tuzemeslar yo‘lda”, “Ishchilarni jo‘natishga doir”, “Tuzem ishchilar 
maktublari”, “O‘sh eshelonini jo‘natish”, “Joylardan salomlar”, “Yo‘ldan. Bizning 
muxbirimiz Abdulla Yo‘ldoshqorievdan”, “O‘zbek xarbiy ishchilarining yo‘ldan 
yuborilgan maktublari”, “Palovni sog‘inmoqdalar”, “Ishchilar uchun ketmonlar”, 
“Orenburgdan xatlar”, “Harbiy sud”, “Ajralib qolganlar”, “Sud xabarlari”, “Sud 
zalida”, “Ro‘zi Oxun Muhammad Nazarboevning ishi bo‘yicha”, “Dalvarzin ishi” 
kabi nomlar bilan chop etilgan qator xabar va maqolalar mardikor olish, mardikorlik 
hayoti bilan bog‘liq ko‘plab muhim ma’lumotlar beradi. 1917 yil fevral inqilobi 
monarxik tuzumni ag‘dargach, mamlakatda demokratik o‘zgarishlar amalga oshirila 
boshladi. Muvaqqat hukumat raisi A.F.Kerenskiy tashabbusi bilan front orqasidagi 
mardikorlarni o‘z yurtlariga qaytarish haqidagi hukumat qarori e’lon qilindi. Bu 

---

qarorni Turkiston musulmonlari, ayniqsa, mardikorlar zo‘r shod- xurramlik bilan 
kutib oldilar. Og‘ir mehnatdan tinka-madori qurib, ocharchilik, milliy va diniy 
kamsitilish azob-uqubatlarini tortgan mardikorlar katta va mashaqqatli hayot, kurash 
yo‘lini bosib o‘tdilar. Ularning bir qismi begona yurtlarda og‘ir mehnatdan, izg‘irin 
sovuqdan, ochlikdan, kasallikdan o‘lib ketdi, ayrimlari qamoqqa olindi, ba’zilari 
qochib sarson-sargandorlikda umr kechirdi, bir umrga nogiron bo‘lib qoldi. Bu kabi 
sho‘rishlarning tugashi chinakam bayram qilishga arzigulik edi. Mardikorlarning 
qanday kayfiyatda Andijonga kelganlari “Najot” gazetasining 21 may sonida 
shunday ta’riflangan: “Andijon. 11 may kuni bu joydan jo‘natilgan mardikorlar 
eson-omon o‘z vatanlariga qaytib keldilar. So‘ngra quvonchli kayfiyat bilan ular 
qo‘llarida bayroqlar ushlab shaharni aylanib chiqdilar. Savdogarlar bu haqda xech 
narsani bilmasdan juda ham xayron bo‘lib qolishdi”. Albatta, yurtdoshlarimizning 
mardikorlik davri beiz ketmadi: ularning dunyoqarashi, ijtimoiy ongida katta 
o‘zgarishlar yuz berdi, ular endi milliy o‘zlikni anglashga kirishgan, millat taqdiri, 
fojeasi, istiqboli haqida fikrlay boshlagan edilar. Ya’ni, ular endi o‘zgargan kishilar 
bo‘lib, bu ularning keyingi faoliyatiga ta’sir qilmay qolishi mumkin emas edi. Bir 
tomondan, 17-yilning umumiy inqilobiy ruhi, ikkinchi tomondan, o‘zga yurtlarda 
o‘z haq-huquqlari himoyasi yo‘lidagi kurashlar, ish tashlash va namoyishlar 
davomida shakllangan birlik mardikorlarni ijtimoiy kuchga aylantirgan edi. Sho‘ro 
davri tarixshunosligida yurtdoshlarimizning mardikorlikdan o‘zlariga inqilobiy 
ruhni yuqtirib, “siyosiy ongi o‘sib” qaytganlariga ko‘proq urg‘u berildi. Lekin 
mardikorlik azoblarini boshlaridan kechirgan minglab kishilarning bari pirovardida 
birgina yo‘lni – sotsialistik inqilob, sinfiy kurash yo‘lini tanlaganiga ishonish qiyin. 
Va shu o‘rinda Andijondan mardikorlikka olinganlarning keyingi taqdiri qanday 
kechgan, degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Shu jihatdan ushbu masalaning maxsus 
o‘rganilishi tariximizdagi “oq dog‘”lardan birini bartaraf etishga imkon beradi. 
Hozircha Andijon shahridan mardikorlikka olingan 1000 nafar yurtdoshlardan faqat 
ayrimlarininggina keyingi taqdiri haqida ma’lumotga egamiz. Biroq shuning o‘zi 
ham ularning keyingi taqdiri turlicha bo‘lgani, ularning turlicha yo‘llarni tanlaganini 
ko‘rsatadi.