Мавзу юзасидан маъруза матнлари XVI мавзу: Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси режа

Ёдда тутинг!

С енат фаолиятини самарали ташкил этиш, қўмиталар фаолиятини мувофиқлаштириб бориш, кун тартиби юзасидан таклифлар тайёрлаш, қонунларни дастлабки тарзда кўриб чиқишни ташкил этиш учун Сенат Кенгаши тузилди. Унинг таркибига Сенат Раиси, ўринбосарлари, қўмиталарини раислари киради.

Кенгаш Сенат мажлислари оралиқларида, заруратга қараб тўпланади. Унинг қарори аъзоларининг умумий сонин кўпчилик овози билан қабул қилинади.
Қонунчилик палатаси каби Сенат ички тузилишида қўмиталар алоҳида рол ўйнайди. Конституциянинг 87-моддасида Сенат муҳокамасига киритиладиган масалаларни дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва тайёрлаш, қонунлар ҳамда Сенат томонидан қабул қилинадиган қарорларни ижросини назорат қилиш учун сенаторлар орасидан қўмиталар сайланиши белгиланган. Конституциянинг шу моддасида зарур бўлган вақтда, муайян вазифаларни бажариши учун сенаторлар орасидан комиссиялар тузилиши кўрсатилган. Олий Мажлис Сенати қўмиталарини сайлаш, ваколатлари, ишини ташкил этиш, мажлислари, қарорлари, Сенат комиссиялари ҳақидаги масалалар “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида”ги Конституциявий Қонун ва “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг регламени тўғрисида”ги Қонун билан батафсил тартибга солинган.


4. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг биргаликдаги ва мутлақ ваколатлари
Олий Мажлиснинг ваколатлари палаталарнинг биргаликдаги ваколатлари асосида вужудга келади. Шунинг учун юридик адабиётларда, шу жумладан Клнституция ва қонунларда ҳам асосан Олий Мажлис ваколатларининг палаталарининг биргаликдаги ваколатлари деган атама, тушунча ишлатилади.
Конституциянинг 78-моддаси, палаталарнинг биргаликдаги ваколатларини белгилаб қўйган. Унга асосан Қонунчилик палатаси ва Сенатнинг биргаликдаги ваколатлари қуйидагилар:

• 
  Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини қабул қилиш, унга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикасининг конституциявий қонунларини, қонунларини қабул қилиш, уларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикасининг референдумини ўтказиш тўғрисида ва уни ўтказиш санасини тайинлаш ҳақида қарор қабул қилиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўналишларини белгилаш ҳамда давлат стратегик дастурларини қабул қилиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси қонун чиқарувчи, ижро этувчи ҳамда суд ҳокимияти органларининг тизимини ва ваколатларини белгилаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси таркибига янги давлат тузилмаларини қабул қилиш ва уларнинг Ўзбекистон Республикаси таркибидан чиқиши ҳақидаги қарорларни тасдиқлаш;
  
• 
  бож, валюта ва кредит ишларини қонун йўли билан тартибга солиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджетини қабул қилиш ва унинг ижросини назорат этиш;
  
• 
  солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни жорий қилиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий тузилиши масалаларини қонун йўли билан тартибга солиш, чегараларини ўзгартириш;
  
• 
  туманлар, шаҳарлар, вилоятларни ташкил этиш, тугатиш, уларнинг номини ҳамда чегараларини ўзгартириш;
  
• 
  давлат мукофотлари ва унвонларини таъсис этиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг вазирликлар, давлат қўмиталари ва давлат бошқарувининг бошқа органларини тузиш ҳамда тугатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясини тузиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзодини кўриб чиқиш ва тасдиқлаш, шунингдек мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг долзарб масалалари юзасидан Бош вазирнинг ҳисоботларини эшитиш ва муҳокама қилиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили ва унинг ўринбосарини сайлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасининг ҳисоботини кўриб чиқиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикасига ҳужум қилинганда ёки тажовуздан бир-бирини мудофаа қилиш юзасидан тузилган шартнома мажбуриятларини бажариш зарурияти туғилганда уруш ҳолати эълон қилиш тўғрисидаги фармонини тасдиқлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг умумий ёки қисман сафарбарлик эълон қилиш, фавқулодда ҳолат жорий этиш, унинг амал қилишини узайтириш ёки тугатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш;
  
• 
  халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш;
  
• 
  парламент назоратини ва ушбу Конституцияда назарда тутилган бошқа ваколатларни амалга ошириш.
  

Олий Мажлис палаталарининг бу ваколатлари қоида тариқасида аввал Қонунчилик палатасида, сўнгра Сенатда кўриб чиқилиб ҳал қилинади. Зарур ҳолларда юқоридагилар Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисларида ҳам кўрилиши мумкин. Олий Мажлис палаталарининг биргаликдаги бу ваколатларини вазифа ва мақсадига қараб гуруҳларга бўлиш мумкин.
Биринчи, бу - қонунчилик соҳасидаги ваколатлар, бу Олий Мажлиснинг асосий вазифаларидан келиб чиқади. Конституция қабул қилиш, унга ўзгартириш киритиш, конституциявий қонунлар қабул қилиш ва уларга ўзгартириш киритиш палаталарнинг биргаликдаги ваколатидир.
Иккинчи, мамлакатни ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўналишларини белгилаш ҳамда давлат стратегик дастурларини қабул қилиш, жамият тараққиётига таъсир қилувчи энг муҳим масалаларда референдум белгилаш, ҳалқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш.
Учинчи, Давлат қурилиши соҳасидаги ваколатлари, буларга: қонун чиқарувчи, ижро ҳокимияти ва суд ҳокимияти органлари тизими ва ваколатларини белгилаш; мамлакат таркибига янги тузилмаларни қабул қилиш ва чиқариш, мамлакатни маъмурий-ҳудудий тузилмасини белгилаш, марказий муассасаларни тузиш тўғрисидаги Президент фармонларини тасдиқлаш, Марказий сайлов комиссияси тузиш, Бош вазир номзодини кўриб чиқиш.
Тўртинчи, мамлакатни иқтисодий ривожланиши билан боғлиқ ваколатлар, буларга: давлат бюджетини қабул қилиш ва ижросини назорат қилиш, солиқлар ва бошқа тўловларни жорий қилиш.
Бешинчи, мамлакатни хавсизлигин таъминлаш билан боғлиқ ваколатлар буларга: Президентнинг уруш ҳолати, умумий сафарбарлик, фавқулодда ҳолат жорий этиш тўғрисида фармонларни тасдиқлаш.
Олтинчи, назорат соҳасида вколатлари, буларга: давлат бюджетини бажарилишини назорат қилиш, Бош вазир ҳисоботини эшитиш, Ўисоб палатасини ҳисоботини кўриб чиқиш кабилар киради.
Олий Мажлис палаталарининг биргаликдаги ваколатларини амалга оширишда Президент, Вазирлар Маҳкамаси иштирок этади.

Олий Мажлис палаталари биргаликда Олий Мажлисга тааллуқли масалаларни ҳал қилсада, уларнинг ўзларининг ҳал қиладиган мустақил масалалар, ваколатлари борлиги платаларнинг мустақиллигини кўрсатади. Бу хусусият жаҳон парламент тажрибасида мавжуд. Шунинг учун Ўзбекистон Конституциясининг 79-моддасида Қонунчилик палатасининг мутлақ ваколатида кўрсатилган. Бундай ваколатларга:

• 
  Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси Спикери ва унинг ўринбосарларини, қўмиталарнинг раислари ва уларнинг ўринбосарларини сайлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатини дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги масалаларни ҳал этиш;
  
• 
  ўз фаолиятини ташкил этиш ва палатанинг ички тартиб қоидалари билан боғлиқ масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш;
  
• 
  с иёсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаёт соҳасидаги у ёки бу масалалар юзасидан, шунингдек давлат ички ва ташқи сиёсати масалалари юзасидан қарорлар қабул қилиш киради.
  

Конституциянинг 80-моддасида Олий Мажлис Сенатининг ҳам мутлақ ваколатлари белгилаб қўйилган. Бундай ваколатларга:

• 
  Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Раисини ва унинг ўринбосарларини, қўмиталарнинг раислари ва уларнинг ўринбосарларини сайлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судини сайлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий судини сайлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судини сайлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раисини тайинлаш ҳамда уни лавозимидан озод этиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва Ҳисоб палатаси раисини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқарувининг раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод этиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати аъзосини дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги масалаларни ҳал этиш;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг, Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқаруви раисининг ҳисоботларини эшитиш;
  
• 
  ўз фаолиятини ташкил этиш ва палатанинг ички тартиб қоидалари билан боғлиқ масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш;
  
• 
  сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаёт соҳасидаги у ёки бу масалалар юзасидан, шунингдек давлат ички ва ташқи сиёсати масалалари юзасидан қарорлар қабул қилиш киради.
  

Жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни ислоҳ қилиш ва модернизациялаш жараёнида парламент фаолиятининг тутган ўрни беқиёсдир. Ҳуқуқий давлатни барпо этиш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш мақсадида республикамизда амалга оширилаётган сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва маърифий-маданий ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашда парламент қонун ижодкорлик, назорат-таҳлил ва мувофиқлаштириш каби йўналишларда ўз фаолиятини амалга оширади⁶.