Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

 
5.5.Temir-beton konstruksiyalarining asosiy xossalari 
Temir-betonning xossalari faqat beton va armaturaning xossalarigagina 
emas, balki armaturaning soni, uning konstruksiyada joylashtirilishi, dastlabki 
kuchlanishning bo‘lishligi va xokazolarga ham bog‘liq. Odatdagi temir-
betonning dastlabki kuchlanishsiz darzbardoshligi past bo‘ladi. Masalan, 
to‘sinlar emiruvchi kuchniig 0,2...0,3 qismiga qadar yuklanganda betonning 
cho‘zilgan qismida darzlar paydo bo‘ladi. Temir-betondagi darzlar ko‘pgina 
hollarda konstruksiyadan normal foydalanishga xalaqit bermaydi, biroq bunda 
ularga suv o‘tkazmaslik va yuqori zang bardoshlik talablari ko‘yilmagan bo‘lishi 
kerak Temir-betonning darzbardoshligi yoyib armaturalashda (kichik diametrli 
armatura zichroq qilib joylashtirilganida) ortadi, Temir - betonning 
darzbardoshligini oshirishning eng qulay usuli konstruksiyani oldindan 
zo‘riqtirishdir. 
Betonning armatura bilan tishlashishi armaturaningssement toshi bilan, 
ishqalanish kuchlari bilan bog‘lanishi tufayli ortadi. Ishqalanish kuchlari 
armaturaning beton qotganida siqilishi tufayli va ayniqsa armatura sirtida 
chiqiqlar bo‘lganida betonning darhol qarshilik qilishi tufayli hosil bo‘ladi. 
O‘zgaruvchi kesimli armaturaning beton bilan tishlashishi silliq kesimli 
armaturaniqiga qaraganda 2-3 marta ortiqdir. Armatura beton bilan tishlashishi 
tufayli yuklangan konstruksiyada birgalikda ishlaydi; ular orasida doimo ichki 
kuchlarning qayta taqsimanishi sodir bo‘ladi. Temir-betonning kirishishi va 
tobtashlashi armaturalanmagan betonlarga qaraganda ancha kam bo‘ladi. 
CHo‘kish natijasida temir-beton elementlarda darzlar hosil bo‘lishi mumkin. 
SHu boisdan uzun o‘lchamli konstruksiyalarni loyihalashda cho‘kish choklari 

---

 128 
qoldirish ko‘zda tutiladi. Muhitning harorati o‘zgarganda ham konstruksiya 
deformatsiyalar. SHuning uchun harorat va cho‘kish de-formatsiyalari odatda 
birlashtiriladi va harorat-cho‘kish choklari deb yuritiladi. 
Temir-beton elementga yuk uzoq vaqt ta’sir etganida betonning tobtashlashi 
tufayli beton bilan armatura o‘rtasida kuchlarning qayta taqsimlanishi sodir 
bo‘ladi. Markaziy sikilgan temir-beton ustunlarda cho‘kish va siljish bir 
tomonga yo‘nalib, betondagi kuchlanishni kamaytiradi va ularni bo‘ylama 
armaturada ko‘paytiradi, chunki beton deformatsiyalanganida yuki kamayadi. 
Biroq ustundagi kuchlanish ortganida armaturaning deformatsiyasi o‘sadi, ayni 
bir vaqtda betondagi chegaraviy kuchlanishlar nisbatan kichik qiymatlar bilan 
cheklanadi. Bular kuchlarning teskari qayta taqsimlanishiga olib keladi beton 
yuklanadi va armatura yuksizlanadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, ekspluatatsiya 
jarayonida betonning tobtashlashi armaturadagi kuchlanishni o‘stiradi, biroq 
elementning yuk ko‘tarish qobiliyatini kamaytirmaydi. 
Temir-beton ustunlarda betonning siqilgan qismining tobtashlashi siquvchi 
kuchlanishlarni kamaytiradi; cho‘zilgan armaturadagi kuchlanish esa, aksincha, 
ortadi. Temir-beton elmentlarning deformatsiyasi (ayniqsa to‘sinlarning 
solqilanishi) yuk uzoq vaqt ta’sir etganida betonning tobtashlash tufayli ortadi. 
Tusinlarning siqilgan qismini armaturalashda siqilgan betonning tobtashlashi 
kamayadi, bu esa yuk uzoq vaqt davom etganida solqilanishning kamayishiga 
olib keladi. 
Temir-betonning zanglashi armatura va betonning zanglashiga bog‘liq 
zanglash suyuq va gazsimon emiruvchi moddalar ta’sirida, shuningdek, beton 
ichiga g‘ovaklar va darzlar orqali kirgan filьtrlovchi sup ta’sirida kuchayishi 
mumkin. Armatura zanglaganda uning hajmi dastlabki hajmiga nisbatan 
ko‘payadi, bu esa beton qismlarining sinib tushishiga olib keladi. Beton 
zanglandassement tosh ajralib chiqadi (kalьsiy gidrat oksidi sirtga chiqadi) va 
boshqa emirilishlar sodir bo‘ladi. 
Konstruksiyaning zanglashiga qarshi ko’rashish uchun zich betonlardan, 
sulьfatbardosh betonlardan, polmerbetonlardan foydalaniladi. Ular bo‘yaladi, 

---

 129 
ustiga biror narsa yopishtiriladi. Konstruksiyalar maxsus izolyasiya materiallari 
bilan suvaladi yoki qonlanadi. Uning yuqori haroratlarga qarshilik ko‘rsatishi 
qizdirish haroratiga va uning ta’sir etish davomiyligiga bog‘liq. Konstruksiyaga 
yuqori haroratlarning qisqa muddatli ta’siri, masalan, yong‘in vaqtida sodir 
bo‘ladi. 
Temir-beton elementning olovbardoshligi olovbardoshlik chegarasi (soat 
hisobida) bilan baholanadi, shunday vaqt o‘tishi bilan yong‘in vaqtida 
elementning yuk ko‘tarish qobiliyati yo‘qola boshlaydi, darzlar hosil bo‘lib, bu 
darzlar orqali olov ko‘shni xonalarga o‘tadi, yoki olovga teskari tomoni 150°S 
gacha qiziydi. Temir-beton elementlarning olovbardoshlik chegarasi kesimning 
o‘lchamlariga, elementning konstruktiv sxemalariga, armatura turiga, 
armaturalash usuliga va ayniqsa himoya qatlamining qalinligiga bog‘liq. 
Temir-beton o‘tga chidamli materiallarga kiradi, yong‘in vaqtida yuqori 
haroratlarga chidaydi - bir necha soat davomida mustahkamligini yo‘qotmasdan 
bardosh beradi. Uzoq vaqt yuqori haroratlar ta’sir etadigan inshootlarda (domna 
pechlarining poydevorlari, dudburonlar, mo‘rilar va h.k) temir-beton 
konstruksiyalarga issiqbardoshlik talabi qo‘yiladi. Bu holda konstruksiyalar 
maxsus izolyasiyalanadi (futerovka qilinadi) yoki ular issiqbardosh betondan 
tayyorlanadi, bu eng tejamli va ishonchli yo‘ldir.
Armatura va betonning birga ishlashini ta’minlash, armaturani zanglashdan 
saqlash va yuqori haroratlardan himoya qilish uchun betonda himoya qatlami 
hosil qilish ko‘zda tutiladi. Qalinligi 100 mm gacha. bo‘lgan plita va devorlarda 
(ular og‘ir betondan tayyorlanganda) himoya qatlamining qalinligi kamida 10 
mm bo‘lishi kerak, qalinligi 100 mm dan ortiq plitalar va devorlarda, 
shuningdek, balandligi 250 mm gacha bo‘lgan to‘sinlar va kovurg‘alyarda 
kamida 15 mm, balandligi 250 mm gacha va undan ortiq bo‘lgan to‘sin va 
qovurg‘alarda, shuningdek, ustunlarda kamida 20 mm bo‘lishi kerak; to‘sin va 
ustunlarning xomutlari va kundalang sterjenlarida kesim elementlari balandligi 
h- 250 mm gacha bo‘lganida kamida 10 mm, h - 250 mm va undan ortiq 

---

 130 
bo‘lganida kamida 15 mm; plitalarning taqsimlash armaturalari uchun kamida 
10 mm bo‘lishi kerak. 
Bizning O‘zbyokistan sharoitida temir beton konstruksiyalari bir necha va 
turli maqsadlarda foydalanib kelinadi. Respublikamizda bir necha o‘nlab temir 
beton zavodlari mavjud. Juda ko‘p andoza-namunaviy uy joy imoratlari, fuqaro, 
jamoa binolari, sanoat inshootlari, ko‘prik va metro konstruksiyalari temir-
bstondan ishlangan. 
Keyingi yillarda chet ellarda keng tarqalgan monolit temir beton 
konstruksiyalari Respublikamizda keng tarqalyapti. Buni evaziga antiqa va 
yagona fuqaro hamda turar joy binolari, takrorlanmaydigan arxitektura 
komplekslari bunyod etildi. Masalan, Milliy bank imorati, Interkontinental 
binosi, BUMI va SHeraton mehmonxonalari, uzundan- uzun ko‘priklar, YUnus -
Obod va Jar sport komplekslari, Samarkanddagi yoshlar markazi binosi kabilar 
o‘lkamiz mu’jizasi sifatida elga manzurdir. Umuman olganda temir-beton 
konstruksiyasi uy-joy, fuqoro va sanoat binolari va turli maqsadlarga 
moslashgan inshootlarni qurishda, chet elda, Respublikamizda eng ko‘p 
foydalaniladigan ashyo bo‘lib poydevordan boshlab to ustyopmalargacha, 
zinapoyalardan 
boshlab 
aviokosmik 
sanoati 
imoratlarigacha 
etakchi 
konstruksiya sifatida keng foydalaniladi.