Мектеп устаханаларында аспабларды таярлаў жумысларын шөлкемлестириў

Metal buyimlardi qirqiwda islep shigariw kartasi.
Jumistin maqseti. Jumis ornin ratsional` payda qiliwdi~ detallardi bekkemlew,uriw aspablari, sharlaw,qirqiw,jariw , ham tesikler ashiw usillarin mexanizatsiyalastirilgan aspabalar menen islewdi uyreniw.
Jumis obektleri shpon`ka pazlari keskish astingi quymalari ,tiskalar qorgawshi ekranlari, plitalar, sharlaw stanogi. [N.I.Makienko]
Aspab ham uskeneler.Slesarliq uskeneler shinigiw qiliw qurilmalari qorgawshi koz aynekleri, ayaq astina qoyilatugin taxtayshalar,tiskalar qorgawshi ekranlari,plitalar, sharlaw stanogi, qirqiw balgasi.
Aspablar ham materiallar.
Auirligi 500-600 grammli slesarliq balgalar,zubilalar, kreytsmeyserler, kanal ashqishlar, sizgishlar kernerler,shtangentsirkuller, masshtabli leneykalar.
q-shinigiw.Jumis ornin tayarlaw ham jumis usillarin uyreniw.
A) Instrument ham qurilmalardin jagdayin tekesriw.
q) Cleserliq qurilmalardi tekseriw.
w) Sleserlik tiskalardin puqta bekkimlengenlgin tekseriw.
B) tiska biyikligin jumis islewshinin boyina qolaylastirip ornatiw.
q) Parallel tiskada islewde tirsekten bugilgen shep qoldi tiska jagina sonday qoyiw kerek ,qoldin tuwrilap ashilgan barmaqlari ernekke tiyip tursin.

(2-suwret) (3-suwret)
2) Stol tiskasinda islewde olardin biyikligi sonday ornatiladi,bunda tirsekten bugilgen,tiska jaqlarina qoyilgan shep qol mush qilip qisilgan barmaqlari menen ernekke tiyip tursin.(3-suwret b) .Eger tiski biyik bolsa,ayaq astina barmaqshali qoygish qoyiw kerek.Barliq oner-texnika talimi tresti tayarlagan slesarliq verstikalarinda islewde barmaqshali qoyiwga imkaniyat qalmaydi,sonin menen olarda sleserliq tiskanin biyikligi boyinsha tegislew mumkin.` sonin ushin olardi koterip turiw qalegen tarepke 360⁰ ga buriw mumkin.
V).Jumis waqtinda shinigiw islew.
1.Tiskanin orta bolegine agash brusok (4-suwret,a) yamasa shinigiw saykesligin ornatiw (4-suwret,b) ham oni tek qol kushi menen qisip qoyiw.

4-suwret
2.Tiski kosherine salistirganda yarim burilip turiw (shama menen 40⁰ payda bolip 4-suwret,a) .
1.Shep ayaqti yarim adim aldiga taslap turiw.
a).Aspablar tanlaw.
1.Balgani tanlaw ham oni tekseriw` Balganin sabi bekkem ham puxta ornatilgani` balgasha saplarinin tesikke polat tigizliq penen tuwri tigizlanganligi ~sap kesimninin domalaqligi ham ushina qarap bir tegis juwanlasip barganligini~ sapta kozler,jarilgan ham sinip ajiralip tusken orinlarinin joqligin,balgasha sabi betinin siypaqligin ham bir az doneslikligin, balgasha ham jarilgan,sinip ushqan orinlar joqligin,balgasha salmaginin (zubilo eninin 1 mm ne 40 g esabinan ) ham sabi uzinliginin saykesligin (500-600 mm).
2.Zubilo tanlaw ham oni tekseriw , jarilip ham sinip ushqan jerler joqligin , zubilo qaptal jaqlari ham orta boleginin domalaqlaganin ham tazalaganligin uriw beretugin boliminin siyaqligin ham donesligin,islew beretugin metaldin qattiligina qarap suyirleniw muyeshin (35, 45, 60 , 70⁰)
D). Aspab sabinin qamtip uslaniwin shinigiw qiliw.
1.Balgani sabi ushinan 15-30 mm orin qaldirip uslaw..Sapti tort barmaq penen qamtip uslaw ham alaqanga qisiw, bas barmaqti korsetkish barmaq ustine qoyiw ham qalgan barmaqlardi bekkem qisiw.
2.Zubiloni shep qol menen orta boleminen onn uriw beretugin tarepi ushinan 20-25 mm jay qaldirip uslaw.Zubiloni qatti qisip uslaw. Zubiloni qatti qisip uslaw jaramaydi.Shep qol menen tek tutip turiw ham qirqilatugin jerge tarep belgili shariyatta bagitlandirip turiw kerek.
E) Balgasha menen uriw beriw usillarin shinigiw qiliw.
1.Balgasha menen alaqan menen uriw tek alaqanlardi bugiw esabina terbelmeli hareket etiw joli menen islenedi.,jenil islerde ,metalldan juqa qirindi aliwda qollaniladi.
2.Adettegidey qirqip,ortasha qalinliqtagi metal qatlamin aliwga tuwri kelgende tirsek uriwdan paydalaniladi.Tirsek uriwda qol tirsekten bugiledi,sonin ushin uriw alaqan uriwdan kushlirek boladi.(5-suwret)

5-suwret
3.Qalin qatlamin qirqiwda ham ulken tegisliklerge islew beriwde jelke uriwdan paydalanadi.Qol jelkede hareketlenedi,ulken siltew ham maksimal uriw -jelke uriw payda boladi.uriw aniq qilip ,balgasha basinin` orayi zubilo basinin orayina tusetugin qilip beriledi.
4.Balgasha menen uriw beriwde barmaqlarinin sabinda.
A) Sapti tort barmaq penen sabi menen orap aliw ham alaqanda qisiw.bas barmaqti korsetkish barmaq ustine qoyiw ,qalgan hamme barmaqlardi bolsa qatti qisiw .olar siltew waqtinda ham ,uriw waqtinda ham usi shariyatta qaladi. [N.I.Makienko]
B)Siltew baslaniwinda qol joqariga hareketlendirgende balgashanin dastasi hamme barmaqlar menen qisip uslanadi. Keyin qol joqariga korerile bariwi menen jimjiloq,nomsiz ham orta barmaqlar aste ashiladi ham arqaga awgan balgashani tutip turadi. Soninan ashilgan barmaqlar qisildai ham qoldin pastki tarepi hareketi tezlistiriledi. Natiyjede balgasha menen aniq ham kushli uriw beriledi.
Uriwlar aniq beriliwi -zubilo domalaqlangan boleginin aniq ushina ham bir tegiste tusiwi, bunda jenil qirqiwda minutina shama menen y0 uriw ham awir qirqiwda 40 uriw beriliwi kerek.
2-shinigiw.Aspablardi tayarlaw.
A.Stanokti jumisqa tayarlaw.
Stanokti kozden keshiriw ham oni jurgizip jiberiwge tayarlaw(6-suwret a), qorgaw qurilmalarinin isenimligin, podruchnik 11 menen abraziv shartas 1 arasindagi 2-3 mm zazordin tamiynlengenligin ( podruchnikni rostlash bolti 10 jardeminde suriw joli menen zazordi tegislew) berilisler 6 ham 7 nin tsepleri 5 podruchnik 11 din ,qorgaw ekrani 4 din isenimligin , vannacha 9 da suwitiwshi suyiqliq barligin tekseriw.

6-suwret

B.Zubiloni sharlaw.

1.Ekransha 4 di tusirip oni prujinasi 2 bolgan barashka 3 jardeminde bekkemlew ham magnitli jurgiziwdin knopkasi I di basip ,dvigatel`di jurgizip jiberiw.
2.Zubilo on qol menen sonday ushlassin ,onin basi kaftga tirelip tursin,bas barmaq ustinde tursin,qalgan barmaqlar bolsa zubiloni qaptala tareplerinen bekkem qisip tursin.
3.Shep qol barmaqlari menen zubilo onin astina jaqiniraq jerden sonday ushlassin ,bunda bas barmaq ustinde tursin.
4) Zubiloni podruchnika faskasi shartasqa qarap turatugin qilip qoyiw.Zubiloni abaylap shartasqa jaqinlastiriw ham faskadan bir tegis metall qatlamin aliw, zubiloga bir tegis ham jenil basilsin,
5. Zubiloni shartasqa ekinshi faskasi menen burip qoyiw ham bir tegis metall qatlami aliw (faskalardin eni bir qiyli boliwin bahlap bariw) .
6.zubilonin asa qizip ketiwine ham onin bosatiliwina jol qoymawi kerek(y-suwret ,a),bunin ushin oni vannaga 9 da suwitip turiw kerek.
7.Zubilonin sharlawda muyeshin ulgi (6-suwret, b) yamasa universal muyesh olshegish penen (6-suwret,v) tekseriw.Birinshi halda zubilo ushi ulgidegi kesikke aniq kirip turiwi, kosher sizigi bolsa ulgining kosher sizigina saykes tusiwi kerek.
Oqiw-islep shigariw kartasi.metal kesiw. [Ctarichkov V.S]
Oqiw maqseti.Metal kesiwge molsherlengen-qurilma,truba keskish , qurilma ham richakli qayshilar, sonday-aq mexanizatsiyalasitirilgan qurilmalardan paydalaniwin uyreniw.
Jumis obektleri.kesimleri turli bolgan konstruktsion polatlardan tayarlangan turli kesimli zagotovkalar (diametri 10 mm li dongelek ,tarepleri 15 den 25 mm ge bolgan kvadratlar ,eni 40 mm ge shekem bolgan polosa,diametri 20 mm ge shekem bolgan truba,tarepleri 30 mm ge shekem bolgan muyeshlikler ), qalinligi 0,5-1,0 mm bolgan kem uglerodli polattan tayarlangan zagotovkalar, qalinligi 1,5 mm ge shekem bolgan list polattan (renli metaldan) tayarlangan zagotovkalar.
Instrumentler ham aspablar. Elektr qayshi S-424 ,richakli qayshi,gil`otina qayshilar ,qurilma , mashina tiskasi,slesarliq verstagi, parallel tiski,truba qisqishlar, truba keskishler , tegis agash brussalar ,agash.
Aspablar ham materiallar. :sh jaqli egewler ,qurilma qayshilar (On ham shep ,iymek ushli qayshilar) rejelew tsirkuli, lineykalar, mashina mayi.
1-shinigiw.Metaldi keskish penen kesiw.
A) .Pishqi polotnosin jumisqa tayarlaw.
1.Pishqi polotnosi tanlanadi.(7-suwret,a).Metallardi kesiw ushin tiykarinan adimi S = 1,3..1,6 mm bolgan pishqi
7-suwret
polotnosinan paydalaniladi,bunda 25 mm uzinliqta 17-20 mm tis boladi.Kesiletugin zagotovka qansha siyrek bolsa,pishqi polotnosinin tisleri sonday siyrek boliwi kerek ham kerisinshe.Turli ulkenliktegi metallardi kesiw ushin wt Mm uzinliqtagi tomendegishe tisleri sani bolgan polotnolar isletiledi.Jumsaq metallar kesilgende –16 ,ortasha eseliklerdegi tawlangan polat kesilgende -19 shoyin ,aspapsazliq polatti , qatti polosa ham muyeshler polat kesilgende -22
Clesarliq jumislari ushin tiykarinan adimi s=1,5 mm bolgan pishqi polotnolaridan paydalaniladi,bunda wt mm uzinliqta shama menen qu tis boladi.
Uzin pishqilawda siyrek adimli pishqi polotnolarin , qisqa pishqilawda mayda adimli pishqi polotnolarin aliw kerek. [Ctarichkov V.S]
Pishqi polotnalari suyerleniw muyeshleri 43-60<sup>0</sup> qilip shigariladi.Qatti metaldi kesiw ushin suyirleniw muyeshi ulken polotnalar,jumsaq metaldi kesiw ushin suyirleniw muyeshi kishi polotnalar isletiledi.Suyirleniw muyeshi ulken polotnalar jayiliwina shidamliraq boladi.
2.Pishqi polotnasi pishqi basi kesigine ornatiw.(7-suwret,b)
A) pishqi polotnasi q stanok basinin kesigine sonday ornatilsin tisler uskenege qarap emes,balki uskeneden basqa tarepke qarap bagitlansin.(7-suwret ,v.)
B)pishqi polotnosindagi tesikler pishqi stanogi basinin tesiklerinin aniq aldina ornatiliwi kerek,bunda polotoni terenlew imkaniyati boliwi ushin tartiliw vinti r basi e den 10-12 mm shigip turiwi lazim.
V) Shtiftlar w basi e din kesimine kirgizip qoyiladi .
3.Pishqi polotnosi tartiw.
a). pishqi polotnosi ulken kush isletpesten qolda barashka 5 lerdi jenil aylandiriw joli menen tartiladi.(7-suwret,g)
b) tartiliw darejesi polotnoga qaptal tarepten barmaq penen jenil basip tekseriledi.eger polotno iyilmese,tartiliw jeterli boladi.
B) Pishqi uskenesi menen kesiwde jumis waqtinda jaylasiwin uyreniw. [Ctarichkov V.S]
1.Gewdenin turiw shariyatin uyreniw.
A) tiskanin biyikligin boyina saykeslep ornatiw` pishqi uslagan,tiski jaqlarina qoyilgan ,tirsekden bugilgen on qol jelke menen qoldin tirsek boleginde tuwri muyesh payda qiliniwi kerek.
B) Tiska aldinda erkin ham turaqli tiski jaqlarina salistirganda yamasa kesiletugin buyimnin kosherine salistirganda ,yarim burilip turiw,
V) Gewdeni tiskadan shepke qaray 45⁰ muyesh astinda buriw.
G) shep ayaqti aldiga qaray qoyiw ham ogan gewde awirligin taslap turiw.
D) on ayaq shep ayaqqa salistirganda 60-70⁰ muyeshke buriliwi kerek,bunda tabanlar arasindagi araliq 200-300 mm boliwi kerek.
2) Qoldin shariyatin uyreniw.
A) pishqinin uskeesi on qol barmaqlari menen qisip uslanadi.,uskenenin ushi alaqanda tirelip turadi.Korsetkish barmaqti dasta boylap soziw ham uskeeneni aqirinan uslaw jaramaydi,sonin ushin bunda dastanin ushi alaqannan shigip turadi.Bul bolsa islewde qoldin ziyanlaniwina alip keliwi mumkin.
B) shep qol menen pishqi ramkasin 8-suwret, g da korsetilgendey uslaw. Tort barmaq penen tek ramkani emes, balki barashkani ham tartiw boltin qisip uslaw kerek.

8–cuwret
V.Pishqilawdagi jumis usillarin trenajerda uyrenip aliw.
1.Elektr togi otkizgishlerinen birini kronshteyin MZ rezbali vint jardeminde,ekinshisin sheklegish ramkaga MZ rezbali vint jardeminde yamasa muxiyatlap bekkemlew.(9 -suwret)

9 -suwret
2.Kronshteyin 1 di tiskalarinin qozgalmas jagina jaylastiriw ham zagotovkani kronshteyn menen tiskalardin qozgaliwshi jaqlari arasinda bekkemlew.
Dastpishqi sheklegish (kontakt ) ramka 2 de tatuwri shariyatta turganda kesiw waqtinda elektr shinjiri 3 tutasadi.bunin natiyjesinde panel` 4 degi jaqtiliq signali jumisqa tusip, dastpishqinin natuwri aralayotGani korsetedi. [Ctarichkov V.S]
G).Metaldi pishqi polotnosin burmastan kesiw.Dongelek kesimli metaldi kesiw.
1.Kesiletugin jerdi por menen sizip aliw.
2.Zagotovka tiskaga gorizontal` shariyatta sonday bekkemlensin ,kesiletugin bolegi tiskadan on tarepte .yamasa shep tarepte tursin,kesiw sizigi tiski jaqlarinan 15-20 mm araliqta boliwi kerek.
3.Kesiw baslaniwinda pishqi polotnosi zagotovkada irkilmesten ogan kesip kiriwi ushin ush jaqli egew menen reja siziqlari boyinsha kesiletugin jerdi bir az (1,5-2 mm) iyelep aliw kerek.
Jobalastirilmagan zagotovkada kesiliwdi tuwri baslaw ushin kesiletugin jerge shep qoldin bas barmagi menen qoyiladi ham pishqi barmaqqa bekkem qilip taqaladi.(10-suwret a)pishqi tek on qol menen uslanadi,bul qoldin korsetkish barmagi pishqinin qaptal tarepi boylap soziladi-sonda kesiw baslaniwinda pishqinin muxiyat turiwin tamiynleydi. [N.I.Makienko]

10-suwret
Kesiwde tomendegi qagiydaga tiykarlanip qiliw kerek.kesiwde pishqi polotnosinin 3/4 bolegi qatnasdi.minutina 40-50 jumis isleniwi,pishqiga tek aldiga hareket etewde basiw ,kesiw aqirlganda kesip alinatugin bolekti tutip turiw kerek.
Polosa metaldi ham kvadrat kesimli siziqti kesiw.
1.Zagotovka tiskada sonday bekkemlensin.ol tiski jaqlari ustinen 15-20 mm shigip tursin ham kesiw sizigi tiski jaqlarina perpendikulyar bolsin.
2.Pishqi jaqsi juriwi ushin ush jaqli egew menen kesiw jerinen biraz egewlew.
3.Kesiw baslaniwinda pishqini ozine qaratip yamasa ozinen basqa jerge qaratip qiyalatiw,metalga kesip Kire bariwi menen qiyalatiwin kemeytiw ,bul jumisti kesiw zagotovkanin qarama qarisi qirina jetpegenshe dawam etiliwi kerek,soninan keisiwdi pishqinin gorizontal` shariyatta (10-suwret ,b) islenedi. [Ctarichkov V.S]
4.metaldi eni boyinsha emes.balki kambor tarepi boyinsha kesiw.biraq ogan tareplerinin eni polotno tisleri adiminan 2,5 ese ulken bolgan jagdaylarda jol qoyiladi.