Metodikalari kafedrasi

Annotation
.
 In this article is considered social and psychological aspects 
and content of the formation and development of professional and communicative 
competence of future primary education teachers, relevant innovative 
programs,technologies and methods. 
Key words: professional and communicative competence, formation and 
development of professional and communicative competence,communicative skills, 
professional communication, pedagogical communication, social psychological 
training. 
Maktabning ijtimoiy muhit va pedagogik jamoasida o‘qituvchining obro‘si 
uning professionallik darajasiga bog‘liq. O‘qituvchining ishi o‘quvchilarning 
mustaqil ishini tashkil etishda foydalanadigan usullariga, ularni o‘quv-tarbiya 
vazifalarni hal qilishda va darslarda ijodiy muhitni qanday yaratishiga qarab 
namoyon bo‘ladigan va baholanadigan pedagogik ijodkorlik va san'atdir. Shuning 
uchun o‘qituvchi faoliyati samaradorligining eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri 
uning muloqot va o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatlaridagi ijodiy 
yondashuvidir. 
Olimlarning fikriga ko‘ra, kasbiy mahorat ularning professional faoliyat 
sohasidagi mutaxassisning xabardorlik darajasi sifatida tavsiflanadi. Uning 
tuzilishi professional bilim, ko‘nikma, insonning hayoti va professional faoliyati 
davomida asta-sekin shakllanadigan va asta-sekin to‘planadigan professional 
tajriba tomonidan shakllantiriladi. 
O‘qituvchining faoliyatida professional muloqot qobiliyati katta rol 
o‘ynaydi. Ushbu konsepsiya o‘z tarkibida va mazmunida ikki turdagi vakolatlarni 
integratsiyalashni o‘z ichiga oladi: professional va kommunikativ. 
Kommunikativ vakolat-bu konsepsiya quyidagilarni o‘z ichiga oladi: aloqa 
sohasidagi bilim, muloqot qobiliyatlari, boshqa odamlar bilan zarur aloqalarni 
o‘rnatish va qo‘llab-quvvatlash qobiliyati. Insonning nutq madaniyati yetarli 
darajada so‘zni to‘g‘ri ishlatish qobiliyati bilan shakllanadi. 
Muloqot o‘quvchilar, ularning ota-onalari, pedagogik jamoa a'zolari bilan 
o‘zaro taranglikni yaratish uchun emas, balki qobiliyati, do‘stlik, hamdardlik, 
yaxshi niyat- shu kabi shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lsa, muvaffaqiyati uning ishida 
amalga oshiriladi. 
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining kasbiy va kommunikativ malakasining 
tuzilishi shakllanadigan shaxsning integratsiyalashgan sifatilari:
* kasbiy (pedagogik) muloqot sohasidagi bilim;
* muloqot qobiliyatlari, ko‘nikmalari va qobiliyatlari;
* shaxsning kommunikativ fazilatlari;
* professional tajriba, aloqa tajribasi va kommunikativ faoliyat. 
O‘qituvchining kasbiy-kommunikativ vakolatining yaxlit namoyishi 
pedagogik muloqot va muloqotning individual - uslubiy shakllarida, pedagogik 
faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishni ta'minlaydigan kommunikativ 
ko‘nikmalar va harakatlar orqali amalga oshiriladi. 

---

273 
Bo‘lajak boshlang‘ich ta'limi o‘qituvchilarining kasbiy va kommunikativ 
ko‘nikmalarini 
rivojlantirish 
nuqtai 
nazaridan 
tayyorlash 
universitet 
o‘qituvchilari, shuningdek, talabalar bilan muloqot psixologiyasi va inson 
kommunikativ faoliyati sohasidagi bir qator tushunchalarni o‘rganishni talab 
qiladi. 
Muloqot-bu odamlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatish va rivojlantirishning 
murakkab, ko‘p qirrali jarayonidir, ular birgalikdagi faoliyatga bo‘lgan 
ehtiyojlardan kelib chiqadi va axborot almashish, o‘zaro hamkorlik uchun yagona 
strategiyani ishlab chiqish, boshqa shaxsni idrok etish va tushunishni o‘z ichiga 
oladi. 
Professional muloqot (umumiy ma’noda) – bu birgalikdagi professional 
faoliyatning maqsadlari, vazifalari va ehtiyojlari bilan belgilanadigan inson 
muloqotining turlaridan biridir. Bu tartibga solish - kommunikativ, hissiy-
kommunikativ aloqalar shaklida ishlaydigan mutaxassislar o‘rtasida amalga 
oshiriladi, ular birgalikda ushbu faoliyatni tashkil etish va amalga oshirishni, 
uning natijalari sifatini ta'minlaydi. 
Professional muloqot (maxsus ma'noda) – bu professional faoliyat 
talablariga, ish sifati kafolatlari, mijozlar bilan ishlash qoidalariga muvofiq 
mijozlarga xizmat ko‘rsatish yoki maslahat berishda ishlaydigan mutaxassislar 
tomonidan amalga oshiriladigan aloqa va muloqotning o‘ziga xos turi. 
Pedagogik aloqa – pedagogik faoliyatning maqsad va vazifalari, nutq aloqasi 
mazmuni va o‘qituvchining o‘quvchilar bilan kommunikativ o‘zaro ta'siri, bu 
faoliyat samaradorligini va uning natijalarini ta'minlaydigan o‘qituvchi 
muloqotining o‘ziga xos turi. 
Aloqa (lotin tilidan communico-men umumiyman, bog‘layman) aloqa va 
ijtimoiy o‘zaro ta'sirning semantik jihatini aks ettiradi, ular boshqa odamlarning 
idrokiga ongli ravishda yo‘naltirilgan kommunikativ harakatlardir.
Ta’lim jarayonida muloqot bilimlarni uzatish va qabul qilishdan iborat 
bo‘lib, ikki jihatga ega: obyektiv, aloqa mazmuniga taalluqli va sharhlovchi, shu 
jumladan, obyektiv ravishda ishtirokchilarning o‘zaro munosabatlari va 
ishtirokchilarning subyektiv ravishda mazmunini beruvchi ma'nodir. 
Kommunikativ qobiliyat-o‘qituvchining shaxsiy psixologik xususiyatlari, bu 
kommunikativ faoliyatni muvaffaqiyatli egallash va uni ish yoki professional 
funksiyalarni amalga oshirish jarayonida, shuningdek, shaxslararo biznes va 
boshqa munosabatlarni o‘rnatish sharoitida amalga oshirish sharti. 
Kommunikativ ko‘nikmalar - aloqa va kommunikativ faoliyat jarayonida 
o‘qituvchida (takrorlash orqali) yuqori darajadagi rivojlanish va ularning 
elementar ongli ravishda tartibga solinishi va nazorat qilinmasligi bilan 
tavsiflangan muayyan aloqa usullari va texnikasidir. Ongli darajada 
shakllantirilib, ular asta-sekin o‘qituvchining ongiga kiradi va muloqotda ularni 
amalga oshirish “avtomatik” (avtomatlashtirilgan muloqot qobiliyatlari) bo‘lishi 
mumkin. 
Kommunikativ ko‘nikmalar-o‘qituvchi tomonidan muloqot qilish va 
kommunikativ jarayonlarni erishilgan kommunikativ bilim va ko‘nikmalar 
asosida ta’minlash usullarini o‘zlashtirdi. Bunday ko‘nikmalar ham kundalik 

---

274 
muloqotda, ham ta’lim va maxsus ta’lim jarayonida ( aloqa treninglari, muloqot 
qobiliyatlarini rivojlantirish, muloqot qobiliyatlari) shakllanadi. Muloqot 
qobiliyatlari o‘qituvchiga o‘zgaruvchan holatlarda, shu jumladan, muvaffaqiyatli 
muloqot qilish va harakat qilish imkonini beradi. 
“Muloqot” tushunchasi mazmun jihatidan “muloqot” dan ko‘ra kengroq 
tushunchadir, bu aloqa funksiyasidir. 
Ijtimoiy psixologiyada aloqa funksiyalari quyidagicha tavsiflanadi: 
 “kommunikativ” (aloqa bo‘yicha hamkorlar o‘rtasida axborot almashish); 
 “perseptiv” (bir-birining odamlari tomonidan o‘zaro tushunish); 
 “interaktiv” (hamkorlarning o‘zaro ta'siri). 
Aslida muloqotning kommunikativ funksiyasi uch turga yoki sinfga 
bo‘linadi: 
 “axborot-kommunikativ” (xabar qilingan axborotni uzatish-qabul qilish), 
 “normativ-kommunikativ” (aloqa, xatti-harakatlar, munosabatlarni tartibga 
solish); 
 “affektiv-kommunikativ” (hissiy va baholash ta’siri, muloqot jarayonida 
ta’sir). 
Haqiqiy aloqa harakatida bu uchta funksiya birlikda harakat qiladi, lekin 
aloqa ishtirokchilari o‘rtasida bir xil emas. 
Muloqotning asosi odamlarning ehtiyojlari va manfaatlaridan iborat bo‘lib, 
muloqot biznes yoki kasbiy vazifalarni hal etishga, hayot va faoliyatning turli 
sohalarida, masalan, ijtimoiy – madaniy, professional va shaxslararo 
munosabatlar sohasida amalga oshirilishi mumkin. 
Professional muloqot – professional mutaxassislar, masalan, psixologlar, 
o‘qituvchilar, ta’lim muassasalari rahbarlari o‘rtasida amalga oshiriladigan 
muloqotning o‘ziga xos turi. “Muloqot” ning umumiy tushunchasidan farqli 
o‘laroq, u professional ahamiyatga ega bo‘lgan axborot jarayonlarining 
mazmunini va muayyan qo‘shma faoliyatga yoki boshqa odamlar bilan shaxsiy 
ishlarga kiritilgan professional muloqot ishtirokchilari o‘rtasidagi aloqalarni 
belgilaydi. 
Professional aloqa vositalari quyidagilardir: 
* til-maxsus yoki professional bilimlarga taalluqli belgilar va axborot tizimi 
va kasbiy faoliyatning muayyan sohasi (ta’lim, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish 
sohasi va boshqalar); 
* og‘zaki va yozma nutq, ular orqali ishlaydigan odamlar o‘rtasida qisqa 
muddatli va uzoq muddatli muloqot jarayonlari tashkil etiladi va amalga 
oshiriladi, yoki xodim va mijoz-muayyan xizmatlar iste’molchisi o‘rtasidagi 
aloqa; 
* ushbu tashkilotda nazarda tutilgan moddiy va texnik aloqa vositalari • 
Professional muloqot va uning shaxsiy harakatlari jarayonida bir qator 
funktsiyalar amalga oshiriladi: boshqaruv, axborot, hissiy (empatiya) va o‘lim – 
aloqalarni o‘rnatish va saqlash. 
Ushbu funktsiyalarning mazmuni xabarlarni ta’kidlaydi: 
* rag‘batlantiruvchi (talab, ishonch, taklif, buyruq); 

---

275 
* informasion (haqiqiy ma’lumotlarni uzatish); 
* ifodali (imo-ishoralar, hissiy tuyg‘u va tajriba bilan bog‘liq yuz ifodalari); 
* fatal (aloqani o‘rnatish va saqlash). 
Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining kasbiy va kommunikativ 
malakasini oshirish ijtimoiy-psixologik treningning asosiy maqsadi hisoblanadi. 
Bunga professional muloqot psixologiyasi, mavjud kommunikativ ko‘nikmalar va 
qobiliyatlarni tuzatish va rivojlantirish, shuningdek, kasbiy funksiyalarini 
bajarishda o‘qituvchining xatti-harakati va muloqotini belgilaydigan ijobiy 
munosabatni shakllantirish orqali erishiladi. 
Pedagogika va psixologiyada “ijtimoiy-psixologik trening” tushunchasi ikki 
ma'noga ega bo‘lib, ular o‘z maqsadlari va vazifalarini belgilaydi. 
Keng ma’noda ijtimoiy-psixologik trening-odamlarni (guruhlarda) samarali 
shaxslararo va biznes aloqalari bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarga o‘rgatishdir. 
Trening davomida samarali muloqot, monolog, muhokamalar, muzokaralar uchun 
zarur bo‘lgan kommunikativ ko‘nikmalar rivojlantiriladi. 
Maxsus ma’noda ijtimoiy-psixologik trening – ijtimoiy his-tuyg‘ularning 
turli shakllarini (insonni boshqa odamlar haqida his qilish va tasavvur qilish) 
o‘rgatish; ijtimoiy sezuvchanlik va empatiya (empatiya, xushyoqish qobiliyati); 
psixologik rivojlanish qobiliyatlari va boshqa shaxsga ta'sir qilish. 
Oliy o‘quv yurtlari talabalari, bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, 
ijtimoiy - psixologik treninglar tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lib, ular pedagogik va 
shaxslararo muloqot sohasida muloqot qobiliyatlari va qobiliyatlarini 
o‘rgatishning bir shakli hisoblanadi. 
Ijtimoiy - psixologik treninglar davomida pedagogik va shaxslararo 
muloqotning aniq va mazmunli holatlari yaratiladi (modellashtiriladi), 
ishtirokchilarning haqiqiy xatti-harakatlari tahlil qilinadi, ularning kommunikativ 
qobiliyatlari baholanadi, bu esa ularni yuqori darajada sozlash va shakllantirishga 
imkon beradi. Ijtimoiy - psixologik treninglar shuningdek, o‘zini va uning 
kommunikativ qobiliyatlarini, o‘zaro munosabatlar holatini, o‘quv guruhida 
muloqot qilish hamkorlarini chuqur tushunishga yordam beradi. 
Shunday qilib, bo‘lajak boshlang‘ich ta’limi o‘qituvchilari uchun kasbiy va 
kommunikativ vakolatlarni shakllantirish va rivojlantirish uchun aloqa me’yorlari 
va qoidalarini bilish, uning texnologiyasiga egalik qilish “shaxsning 
kommunikativ salohiyati” kengroq tushunchasining ajralmas qismidir. 
Kommunikativ salohiyat-bu uning muloqot sifatini belgilovchi shaxs 
imkoniyatlarining xarakteristikasidir. U muloqotda vakolatga ega bo‘lgan ikkita 
komponentni o‘z ichiga oladi: muloqotga bo‘lgan ehtiyojning rivojlanishini 
tavsiflovchi shaxsning kommunikativ xususiyatlari, muloqot uslubiga munosabat 
va muloqot qobiliyatlari - muloqotda tashabbusga ega bo‘lish qobiliyati, faol 
bo‘lish qobiliyati, aloqa sheriklarining holatiga hissiy jihatdan javob berish, o‘z 
shaxsiy muloqot dasturini shakllantirish va amalga oshirish, o‘z-o‘zini 
rag‘batlantirish qobiliyati va muloqotda o‘zaro rag‘batlantirish.