Metodologiyasi

Tarix fani tadqiqotlarida tipologik uslub. 
Tipologiya tarix fani- 
da tarixiy hodisalar va jarayonlarni umumiy alomatlari, jihatlari, 
mohiyatiga qarab ilmiy asosda guruhlarga ajratish, tasnif (klas- 
sifikatsiya) etishdir. Tipologik uslub tarixiy jarayonlarning m o­
hiyatiga asosan tahlil qilishdir (I.Kovalchenko). Pozitivistlarning 
ta’kidlashicha, rasman tavsifiy klassifikatsiyalash natija bermay- 
di. Subyektiv yondashuv tarixchi tafakkuridagina tiplarni shakl- 
lantirishga olib keladi. M.Veber tomonidan ilgari surilgan «ideal 
tiplar» nazariyasi sotsiologlar tom onidan uzoq vaqtgacha qabul 
qilinmadi va soddalashtirilgan holda talqin qilindi. Bunda aso­
san gap bugungi kunda ma’lum bo‘lgan modellashtirish haqida 
borib, hozirgi vaqtda tarixchilar bu uslubdan samarali foydalan- 
moqdalar.
1 Ковальченко Д.И. Методы исторического исследования. — М.: Наука. 
2003. С.204—205.

---

I.Kovalchenko tomonidan taklif etilgan guruhlar (turlar) de- 
duktiv yondashuv va nazariy tahlil jihatlari bilan ajralib turadi. 
Sifat xususiyati bilan aniqlashtirishning belgilari ajratib ko‘rsa- 
tilib, tadqiqot obyektining u yoki bu tipga mansubligini aniqlash 
m umkin ekanligi ta’kidlanadi. Bu yondashuv keyinchalik un- 
ga matematik uslublarni tadqiqot jarayonida qo‘llash uchun asos 
bo‘lib xizmat qilgan edi.
Tarix fani tadqiqotlarida tizimli uslub. 
Tarixiy-tizimli uslub ta- 
rix fani tadqiqotlarida matematik uslublarni va modellashtirishni 
qoMlash bilan bog‘liq holda qo‘llanila boshlandi. M azkur uslub 
turli darajadagi ijtimoiy-tarixiy tizimlarning mavjudligidan kelib 
chiqqan holda ishlab chiqilgan bo‘lib, voqelikning asosiy kompo- 
nentlari (tarkibiy qismlari) - individual va takrorlanmas hodisa- 
lar, voqealar, tarixiy vaziyatlar va jarayonlar ijtimoiy tizimlar sifa- 
tida ko‘rib chiqiladi. Ularning barchasi vazifalari va bir jarayonda 
sodir bo‘lish (namoyon bo‘lish) ketma-ketligi jihatdan bir-biri bi­
lan chambarchas bog‘Iiq boladi. Bu uslubdan foydalanishning 
dastlabki bosqichida tadqiq etilayotgan tizimni tizimlar umumiy- 
ligidan va uning tarkibidan ajratib olish kerak. Tadqiq etilayot­
gan tizim ajratib (belgilab) olingandan so‘ng uni tuzilish jihatdan 
tahlil qilish va tizim larning tuzilishi hamda tarkibiy qismlari- 
ning o‘zaro bog'liqligini aniqlab olish kerak bo‘ladi. Bu jarayon­
da mantiqiy va matematik uslublar qo‘llaniladi. Ikkinchi bos- 
qichda o‘rganilayotgan tizim (tuzilish)ning shu tizim (tuzilish) 
ga mansub bo‘lgan umumiy tizim (tuzilish) bilan bog‘liqligi va 
uning tarkibiy qismidagi o‘rni va vazifaviy mohiyati hamda aha- 
miyati aniqlanadi. M azkur uslubni tarixiy tadqiqotlar jarayonida 
qoilashning murakkabligi shundaki, ijtimoiy tizimlarning mu- 
rakkab tuzilishga ega ekanligi va oddiy tizim (tuzilish)dan mu- 
rakkab tizim (tuzilish)larga (turar joy — qishloq — viloyat kabi) 
o‘tib borish jarayonlaridir. Tadqiqotlar jarayonida agar hodisalar- 
ning mohiyatini yoritish yoki aniqlash imkoni bo‘lmagan hol­
da umumfan uslublari va maxsus tarixiy uslublardan foydalanish 
tavsiya etiladi. Sinxron tahlilda nisbatan ko‘proq samaraga erishi-

---

shi mumkin, biroq bu holda taraqqiyot jarayoni ochilmay qoli- 
shi mumkin. Tizimli tuzilish jihatdan va funksional jihatdan tah- 
lil esa haddan tashqari abstraktlashtirishga va formallashtirishga 
olib kelishi mumkin.
Yuqorida tarixiy tadqiqotlarning eng asosiy ko‘p hollarda 
qo‘llaniladigan uslublari haqida so‘z yuritildi. Shunga alohida 
e’tibor qaratish kerakki, ularning birortasi ham tadqiqotlar jara- 
yonida barcha tadqiqotlar uchun xos (universal) va mutlaq uslub 
bo‘lishi mumkin emas. Ulardan tadqiqotlar jarayonida umum- 
lashtirilgan holda va tadqiqotning turli mazmuni hamda qism- 
laridan kelib chiqqan holda eng samarali hisoblanganlaridan foy- 
dalanish maqsadga muvofiqdir. Ularning falsafiy va umumfan 
xususiyatlarini ham nazardan qochirmaslik kerak, bu esa tarix- 
chiga tadqiqotlar jarayonida turli xatoliklar va noaniqliklarga yo‘l 
qo‘ymaslik uchun asos bo‘ladi.