Metodologiyasi

Tarixiy taqqoslash uslubi. 
Taqqoslash uslubi dastlab ma’rifatpar- 
varlar tomonidan qo‘llanilgan. F.Volter birinchilardan bo‘lib o‘zi 
tomonidan yaratilgan tarixiy kitoblarida taqqoslash uslubini qo‘lla- 
gan, biroq bunda bu uslub tarixiy uslubga nisbatan ko‘proq vo- 
sita sifatida qo‘llanilgan. XIX asr oxirlariga kelib bu uslub tari­
xiy tadqiqotlarda, ayniqsa ijtimoiy-iqtisodiy tarix sohalarida ancha 
keng o‘rin tuta boshladi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillar- 
da ayniqsa komparativ uslub keng qoMlanila boshlandi. Amalda 
bironta ham tadqiqot bu uslublarni qo‘llamasdan amalga oshiril- 
maydigan bo‘ldi.
Aslida bironta ham ilmiy tadqiqot taqqoslash uslubini qo‘lla- 
masdan amalga oshirilmaydi. Taqqoslash metodi eng muhim va 
shu bilan birga tarixiy bilish jarayonida eng ko‘p qo‘llaniladigan 
metoddir1.
1 Мелконян Э.Л. Проблемы сравнительного метода в историческом 
знании. Ереван. 1981.

---

Daliliy materiallarni, ma’lumotlarni yig'ish, dalillarni tizim- 
lashtirish va tahlil qilish jarayonida tarixchi ko‘pgina jarayonlar­
ning mazmunidagi o‘xshashlikni, biroq ayni vaqtda jarayonlar­
ning zamon va makon bo‘yicha turliligi, bir-biridan farqlanishi 
omillari sababli xilma-xillik kasb etishini va yana ayni vaqtda 
shaklan umumiylikni ko‘rishi mumkin. Mazkur uslubning bilish 
jarayonidagi mazmuni uning tarixiy jarayonlarning mohiyatini 
tushuntirib berish uchun yo‘naltiradigan imkoniyatlaridadir. Ja- 
rayonning mohiyatini anglash va tushunish uchun uning o‘xshash- 
lik va farqlanuvchi xususiyatlarini tushunish kerak. Bu uslubning 
mantiqiy asosini analogiya tashkil etib, tadqiqot obyektidagi biror- 
bir o‘xshashlik asosida jarayonning boshqa jihatlari haqida ham 
xulosalar chiqarilishi mumkin.
Tarixiy taqqoslash uslubi tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va 
ravshan bo‘lmaganda uning mohiyatini ochishga, shuningdek, 
umumiylikni, qonuniylikni, takrorlanuvchanlikni aniqlash ham ­
da umumlashtirishga va tarixiy parallellikni yuzaga chiqarish 
uchun imkon beradi. Bunda albatta bir qator talablarga rioya 
etishga to‘g‘ri keladi. Jumladan, avvalo taqqoslash tarixiy jara­
yonning shaklan o‘xshash jihatlarini emas, balki mohiyatini aks 
ettiruvchi aniq va konkret dalillar (faktlar) bilan amalga oshiri- 
lishi lozim, ikkinchidan, hodisalar va jarayonlarning tipologiya- 
si va davrini yaxshi bilish va tushunish lozim. Taraqqiyotning bir 
bosqichida yoki turli bosqichlarida bo‘lgan bir xil va turli xil hodi- 
salarni taqqoslash mumkin. Bir holatda mohiyat o‘xshashlik aso­
sida ochiladigan bo'lsa, boshqa holatda turlilik asosida aniqlani- 
shi mumkin. Biroq ayni vaqtda tarixchidan tarixiylik tamoyilini 
unutib qo‘ymaslik talab etiladi.
Funksional-tuzilishli tahlil tarix fani tadqiqotlarida bosh­
qa tadqiqot metodlariga nisbatan birmuncha samarali hisobla- 
nadi. Funksional-tuzilishli tahlilning asosiy jihati shundaki, u 
mavhumlik (abstraktlik)dan aniqlik (konkretlik)ka o‘tish uchun 
asos bo‘la oladi, bu metodni tadqiqot jarayonida qo‘llash ilmiy 
bilimlarning eng yuqori darajasi bo‘lgan aniq nazariy bilimga

---

yo‘naltirish imkoniyatini beradi1. Biroq bunda o‘rganilayotgan 
voqelik yoki tarixiy tizimlarni konsruksiyalashda subyektiv yon­
dashuv hamda haddan tashqari abstraktlashtirish (mavhumlash- 
tirish) maqbul emas.
Tarixiy taqqoslash uslubini qo‘llashda bir qator cheklanishlarga 
duch kelish mumkin. Bu uslub real voqelikning turliligini tushu- 
nishga imkon bersada, konkret shakldagi xususiyatini ko‘rsatib 
berolmaydi. Shuningdek, tarixiy taraqqiyot sur’atining tadqiqida 
ham tarixiy taqqoslash uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq 
emas. Mazkur uslubning rasman (shunchaki qo‘llash, qo‘llani- 
shi «kerak» bo‘lganligi uchun qo'llash) qollanilishi xatoliklarga 
olib kelishi, ko‘pgina tarixiy hodisalar mohiyatining noto‘g‘ri tal- 
qiniga va tavsiflanishiga olib kelishi mumkin. Tarixiy taqqoslash 
uslubidan boshqa tadqiqot uslublari bilan birgalikda foydalanish 
mumkin. Afsuski, tarixchilar tomonidan tarixiy taqqoslash uslu- 
bi ko‘p hollarda analogiya va solishtirish bilangina qo'llaniladi, u 
tadqiqotlar jarayonida to‘liq yuqoridagi ko‘rsatib o‘tilgan jihatla- 
rini inobatga olgan holda kamdan kam qo‘llaniladi.