Metodologiyasi

Tarix fanining tarmoqlari 
— tarix fani ko‘p tarmoqli fan bo‘lib, 
inson va jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq bir qator sohalar rivoj- 
lanishi jarayonlarining umumiyligi mahsulidir. Shundan kelib 
chiqqan holda quyidagilarni tarix fanining asosiy tarmoqlari sifa­
tida ko‘rsatib o‘tish mumkin:
Harbiy tarix 
Siyosiy tarix 
Iqtisodiy tarix 
Ijtimoiy tarix 
Diniy tarix 
Fan tarixi
Ayollar tarixi va gender tadqiqotlari
San’at tarixi
Intellektual tarix
Madaniyat tarixi
Diplomatiya tarixi va boshqalar.

---

Yuqorida sanab o'tilganlardan tashqari tarixni xronologik 
davrlashtirish, ya’ni qadimgi davrlar, o‘rta asrlar, yangi va eng 
yangi davrlar tarixiga bo‘lib o‘rganish, shuningdek, alohida olin- 
gan davlatlar, mintaqalar tarixiga va boshqalarga asoslangan hol­
da o‘rganish mumkin. Jahon tarixini global tarzda keng va atrof- 
licha o‘rganish va tadqiq etish bilan bir qatorda alohida insonlar, 
shaxslar, voqealar, qishloqlar, shaharlar tarixi bilan bog‘liq ki- 
chik-kichik tarixiy tadqiqotlarni (mikrotarix) ham amalga 
oshirish mumkin.
Tarixda matematik uslublar 
— matematikalashtirish (mate- 
matizatsiya) va kompyuterlashtirish (kompyuterizatsiya) ilmiy- 
texnikaviy taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlaridir. Matematik 
uslublardan tarix fani tadqiqotlarida foydalanish haqida max­
sus asarlar ham yozilgan (М. Ковальченко. Количественные 
методы 
в 
историческом 
исследовании. 
—М., 
1984; 
Математические модели исторических процессов. — М., 
1998). Matematik uslublar tarixiy jarayonlaridagi qonuniyat va 
an’analarni aniqlash va o‘rganish va xulosalar chiqarishga yor- 
dam beradi (masalan, iqtisodiy taraqqiyot darajasini aniqlash, 
aholini ro‘yxatga olish, saylovlarning natijalarini tahlil qilish). 
XIX asr oxiri—XX asr boshida fransuz olimi Seminon fran- 
suz xalqining oylik statistikasini hisoblab chiqib matematik 
uslublarga asos solgan. XX asrda bu usul rivojlanadi. II jahon 
urushidan keyin AQSH olimlari bu usuldan foydalana boshlay- 
dilar. Ular matematik uslublardan elektron hisoblash mashi- 
nalari bilan bog‘liq holda foydalanganlar. Yangi fanlar paydo 
bo‘la boshlagach, tarix yangi uslublarda ko‘rib chiqila boshla- 
gan. D.Nort va G.Fogel matematik uslublardan foydalangani 
uchun Nobel mukofotiga sazovor boiishgan. Ba’zi olimlar agar 
hamma jarayon raqamlarga aylantirib yuborilsa, tarixda tirik 
inson qolmaydi, boshqalari matematik uslublarsiz umumiy xu- 
losaga kelib bo‘lmaydi, degan fikrlarni bildirganlar. XX asrning 
60-yillaridan boshlab matematik uslublar t^rix fani tadqiqot­
larida keng ko‘lamda qo‘llanila boshlandi. Matematik uslub-

---

larlardan foydalanib, tarixiy jarayonlar, voqealarni matematik 
modellashtirish (tiklash) mumkin.