Metodologiyasi

Tarixiy xaritalar (kartalar) 
— tarixiy voqealar va jarayonlar, 
ularning borishi, sodir bo‘lgan joylari, masalan, qadimgi sivi- 
lizatsiyalar, madaniy markazlar, davlatlar, jang va to‘qnashuvlar 
bo‘lgan joylar, savdo yo‘llari va chegaralar kabilarni aks ettiradi 
va voqelikni tasavvur qilishda yordam beradi.
Tarixiy-genetik uslub 
— tarixiy-genetik uslub va retrospektiv 
uslublar keng tarqalgan bo‘lib, ular tarixiy voqealarning tarkibi, va- 
zifalari va o‘zgarishlami ketma-ket ochib berishga yo‘naltirilgan. 
Tarixchi I. Kovalchenkoning ta’kidlashiga ko‘ra mazkur uslub­
lar «mantiqiy tabiati bo‘yicha bu analitik va induktiv, axborotning 
bayon etilishga ko‘ra esa tavsifiydir». U sabab va oqibat o‘rtasidagi 
bog‘liqlikni aniqlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, u yoki bu tarixiy jara­
yonlarning kelib chiqishini tahlil qilishga asoslanadi. Bunda tarixiy 
voqea ham individual, ham konkret holatda ko‘rinadi.

---

Bu metoddan absolyutlashtirilgan (mutlaqlashtirilgan) holatda 
foydalanish ayrim xatoliklarga olib kelishi mumkin. Tarixiy jara­
yonlarni o‘rganishga asosiy urg‘u berilgan holda bu jarayonlarning 
barqarorligini yetarlicha baholash ham mumkin emas. Shuningdek, 
voqealarning individualligi va takrorlanmasligini ko‘rsatgan holda 
uning umumiylik kasb etishini ham e’tibordan chetda qoldirmas- 
lik kerak. Bunda empirizmdan saqlash tavsiya etiladi.
Tarixiy-tipologik uslub 
— tipologiya tarix fanida tarixiy hodisa­
lar va jarayonlarni umumiy alomatlari, jihatlari, mohiyatiga qa- 
rab ilmiy asosda guruhlarga ajratish, tasnif (klassifikatsiya) qilish. 
Tipologik uslub tarixiy jarayonlarning mohiyatiga asosan tahlil 
qilishdir (I.Kovalchenko). Pozitivistlarning ta’kidlashicha, ras- 
man tavsifiy klassifikatsiyalash natija bermaydi. Subyektiv yon­
dashuv tarixchi tafakkuridagina tiplarni shakllantirishga olib ke- 
ladi. M.Veber tomonidan ilgari surilgan «ideal tiplar» nazariyasi 
sotsiologlar tomonidan uzoq vaqtgacha qabul qilinmadi va sodda- 
lashtirilgan holda talqin qilindi. Bunda asosan gap bugungi kun- 
da ma’lum bo‘lgan modellashtirish haqida borib, hozirgi vaqtda 
tarixchilar bu uslubdan samarali foydalanmoqdalar.
I.Kovalchenko tomonidan taklif etilgan guruhlar (turlar) de- 
duktiv yondashuv va nazariy tahlil jihatlari bilan ajralib turadi. 
Sifat xususiyati bilan aniqlashtirishning belgilari ajratib ko‘rsa- 
tilib, tadqiqot obyektining u yoki bu tipga mansubligini aniqlash 
mumkin ekanligi ta’kidlanadi. Bu yondashuv keyinchalik un- 
ga matematik uslublarni tadqiqot jarayonida qo‘llash uchun asos 
bo‘lib xizmat qilgan edi.
Tarixshunoslik 
— (yunon tilida «historia» — tarix va «grapho»
— yozaman) — fanning tarixini o‘rganadigan fan. Aynan ma’no- 
dagi tushunchasi esa ilmiy tadqiqotning bir qismi bo‘lib, aniq 
ilmiy mavzuning o‘rganilishi darajasini ochib beradi.