Metodologiyasi

Marksistlar 
— tarixchilarning siyosatga aloqadorligini sin- 
fiy qarama-qarshilik (yoki sinfiy mansublik) nuqtayi nazaridan 
ko‘rsatishga harakat qildilar. Bunda ularning aksariyat ko‘pchili- 
gi boshqa bir marksist G.Plexanovning tarix fani biror-bir par- 
tiya yoki siyosatga bog‘liq bolishi m umkin emas, faqatgina ta­
rixchining o‘zi bunday holatga mansub bo‘lishi mumkin, degan 
qarashlarini ham inkor qildilar. XX asr dastlabki choragida bu 
qarama-qarshilik asta-sekin so‘nib bordi va asosan sobiq sovet 
tarixchilaridan «so‘nggi tarixiy jarayonlar haqida tarix faniga 
o‘zgartirishlar kiritish» va tarixchilarni «mafkuraviy front jang- 
chilari» sifatida shakllantirilishi talab darajasiga ko‘tarildi. Bun­
day vaziyatda bu tarixchilartomonidan tarixiy haqiqatni iziash 
va xolisona tarixiy tadqiqot olib borish amalda o‘z ahamiyatini

---

yo‘qotdi. Sovet mafkurasi tarix fanini o‘z ta’siriga olib uning fan 
sifatidagi mavqeiga ham putur yetkaza boshladi. XX asr oxirlari- 
ga kelib tarix fanida bu qarashlardan voz kechildi.
Determinizm tamoyili 
— sababiylik g‘oyasi yangi davrda o‘rta 
asrlardagi Uyg‘onish davriga xos bo‘lgan bashoratchilik g‘oyasi 
va voqealarning «tasodifiyligi» g‘oyasi o‘rniga paydo bo‘ldi. Sa­
babiylik tamoyili fransuz va nemis ma’rifatparvarlari tomonidan 
ilgari surilgan. Ular tarix — tartibsiz tasodiflardan iborat degan 
g‘oyaga qarshi chiqdilar. Ma’rifatparvarlarning determinizm ta­
moyili qat’iy mazmunga ega bo'lib, u tarixda tasodiflar bo‘lishi 
m umkin degan qarashlarni butkul inkor qilib xatolikka yo‘l qo‘ydi. 
XIX asrda shakllangan evolyutsion (tadrijiylik) uslubi (pozitivist­
lar va marksistlarning qarashlarida) sabab va oqibatlarning uzluk- 
siz ketma-ketligiga asoslangan edi. Determinizm tamoyili tad­
qiqotchining e’tiborini tarixiy hodisalar va voqealarning shartli 
ravishda o‘zaro bir-biriga bogliq ravishda sodir bo‘lishiga qara- 
tadi. Bu tamoyilga ko‘ra barcha voqea va hodisalar o‘zaro bir-biri 
bilan bog‘liq ravishda sodir bo‘ladi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. 
Tarixchi tadqiqot jarayonida tarixiy voqea va hodisalarning sababi
— oqibatlariga ko‘ra aloqadorligini, u yoki bu hodisalarning sodir 
bo‘lishiga turtki bo‘lgan omillarni aniqlashga e’tibor qaratish ta- 
lab etiladi. Bunda tizimli yondashuv yordamida tuzilishdagi alo- 
qadorlik o‘rganiladi.