Metodologiyasi

Postmodernizm (poststrukturalizm). 
XX asrning 70-yillariga 
kelib tarixiy bilishning bir qator nazariyalari qayta ko‘rib chiqi- 
la boshlandi. Natijada nazariyalar qatoriga «lingvistik burilish» 
hamda «semiotik yondashish» nazariyalari (uslublari) qo‘shildi. 
Yangi yondashuvga ko‘ra tarixiy bilishning obyekti hisoblangan 
tarixiy voqelik til va talaffuz amaliyotiga asosan shakllantirili- 
shi ko‘zda tutildi. Til omiliga faqatgina muloqot vositasi sifatida

---

emas, balki fikrlash, ma’naviylikning asosi bo‘luvchi omil, fikr- 
larni o‘zaro bog‘lovchi omil sifatida ham qaraldi. Til voqelikni 
aks ettirmaydi, «aks ettiruvchi» har doim ham «aks ettiriluvchi» 
bilan aynan bir xilda bo‘lmaydi. Bu tushunchadan kelib chiqadi- 
gan flkr shuki, manbaning matni va tarixiy narrativ (tarixiy vo- 
qelikka (tarixiy manbalar va fakt (dalil)larga) umumiy yaxlitlik- 
da qarash (qabul qilish)ga ishonchsizlik paydo bo‘ladi. Shundan 
kelib chiqqan holda matnlarning m a’nolarini ochib berish (o‘qiy 
olish), mazkur matnlardagi madaniy xususiyatlarni ko'rsatib be- 
ra olish, ayni vaqtda esa manba matnidagi til xususiyatlarining 
o‘zgarib borishiga diqqatni qaratish talab etildi.
Tarixchi-postmodernistlar m atnni obyektlashtirilgan belgi si­
fatida emas, balki narsaning shartli ravishdagi shakli bo‘lgan va 
ayni vaqtda ko‘plab izohlarga va ta’riflarga asos boluvchi bel- 
gili kod (harflardan tuzilgan maxsus belgi, ishoralar)lar sifati­
da ta’kidlaydilar. Bundan esa m atnlarni deshifrovka (noma’lum 
harflar bilan yozilgan narsani o‘qish, ochish) va axborotni yet- 
kazib berilishi masalasiga e’tibor kuchaytirildi. Manbaning ti- 
li o‘tmishni va o‘tmish obrazlarini gavdalantiradi. Tarixchi o‘z 
taassurotlarini so‘zlarga aylantiradi, tarixchi tadqiqotchi (man- 
bani o‘quvchi) esa uni so‘zlar vositasida obrazlarga aylantiradi, 
biroq ayni shakllantirilgan obrazlar o‘rtasidagi farq, ya’ni tarix­
chi (manbani yozuvchi) va tadqiqotchi (manbani o‘quvchi)larning 
shakllantirgan obrazlari bir-biridan keskin farqlanishi mumkin.
Matn dekonstruksiyaga moyildir, matndan tashqarida hech 
narsa yo‘q — ya’ni, empirik materiallar mavjud emas va tari­
xiy tajriba ham yo‘q. Tarixchi faqatgina matnga boglangan hol­
da va undan kelib chiqib voqealarga nisbatan o‘zining tavsifini 
keltirishi va munosabatini bildirishi mumkin. Bunda har qan­
day tanqidiy tahlil va interpretatsiya tarixchining matnga alo- 
qador emasligidan kelib chiqib inkor qilinadi. Amerikalik olim 
D.Lekarp postmodernistlarning yuqoridagi fikrlari va qarashla­
rini o‘zining «matnning o‘zida ham hech narsa mavjud emas» 
degan tushunchasi bilan «boyitdi». Shu o‘rinda I.M.Savelyev va

---

A.V.Poletayevlarning bir fikri o‘rinlidir, ular kinoyali tarzda «bir 
narsa ko‘ngilni xotirjam qiladiki, u ham bo‘lsa ko‘pgina tarixchi­
larning o‘zlari ham postmodernistlar diskursini tushunmaydilar».
Postmodernistlarning fikrlari agar yuqoridagi qarashlar bi­
lan cheklanganda ham tarixchilarning jiddiy qarshiligiga duch 
kelmagan bo‘lardi. Postmodernistlar o‘z qarashlarida logotsen- 
trizm — ratsionallik g‘oyalarini, maorif va taraqqiyotni, «katta» 
narrativlar (tarixiy voqelikka (tarixiy manbalar va fakt (dalil)lar- 
ga) umumiy yaxlitlikda qarash (qabul qilish)ni inkor qilgan hol­
da g‘oyalarni ilgari surdilar. Shuningdek, fanning mavqeini ham 
qayta ko‘rib chiqib, uni «diskurs» tushunchasi bilan almashtirish- 
ga harakat qildilar. Ular tarixchi mutaxassisligining mutaxassislik 
sifatidagi mavqeini, tarixiy bilish tamoyillarining mavjudligini, 
tarixiy voqelikning haqqoniy (obyektiv) bilish imkoniyatlarini 
ham shubha ostiga oldilar. Biroq tarixchilar postmodernistlarning 
bir qator fikrlarini inkor qildilar va ularni qollamadilar. Ya’ni, 
postmodernistlar tomonidan ilgari surilgan «matndan tashqarida 
hech narsa mavjud emas», «tildan tashqari» reallik mavjud emas» 
degan qarashlar qat’iy ravishda inkor qilindi. Biroq ma’lum davr 
oralig‘ida tarixchilar bu qarashlarni «yumshatib» bordilar, ayrim 
uslublarning samarali jihatlaridan, xususan tarixiy manbalarning 
tahlili va narrativlardan tadqiqotlarda foydalana boshladilar, bi­
roq ayni vaqtda yuqorida inkor qilingan jihatlarni ham nazardan 
chetda qoldirmadilar.
Yuqoridagilarga xulosa sifatida aytish mumkinki, mazkur 
qismda barcha falsafiy tamoyillar haqida ham so‘z yuritilma- 
di. Jumladan, ekzistensializm va uning jamiyatdagi shaxs fojeasi 
masalalari, shuningdek tarixning diniy falsafasi masalalari haqi­
da ham to‘xtalib o‘tilmadi. Bu va bu kabi bir qator yondashuvlar 
turli-tum an tarixchilarning dunyoqarashiga ta’sir o‘tkazib kelgan. 
Agar tarixchi, ayniqsa yosh tadqiqotchi o‘z ilmiy tadqiqotlari ja ­
rayonida bu kabi masalalarga duch kelsa, eng avvalo mazkur yon­
dashuvlar borasidagi ilmiy adabiyotlarga murojaat qilishi va ko‘ri- 
layotgan masala yuzasidan hamda yuqoridagi yondashuvlarning

---

tadqiqot uchun samara berishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlari yu- 
zasidan xulosa chiqara olishi, yetarlicha bilimga ega bo‘lishi ta­
lab etiladi.