Metodologiyasi

TARIX FANI TADQIQOTLARIDA 
UM UM FAN USLUBLARI
Mantiqiy va tarixiy uslub. Tarixiy uslub, voqea sabablarining 
ochilishi. Taxminlardan aniqlikka o ‘tish. Tizimli yondashuv va 
tizimli tahlil. Induksiya, deduksiya. Tahlil va sintez. Model lash tirish. 
Matematik modellashtirish.
Tarixiy tadqiqotlarning amalga oshirilishida tadqiqotning 
mazmuni va tadqiqot obyektining xususiyatlariga bog‘liq hol­
da barcha tadqiqot uslublarining qo‘llanilishi muhim ahamiyat 
kasb etadi. Tadqiqot uslublari esa o‘z o‘rnida bir necha turlarga 
bo‘linadi. Bu borada bugungi kungacha ko‘pgina tarixchilar o‘z 
fikrlarini bildirib o‘tganlar.
Pozitivistlarning fikricha, ilmiy tadqiqot uslublari barcha ijti­
moiy va gumanitar fanlar uchun birdek xos bo‘lishi kerak. Neo- 
kantchilar esa tarix fani tadqiqot uslublarini tabiiy fanlar tadqiqot 
uslublariga qarama-qarshi qo‘yganlar. Biroq amalda bu holatning 
tushunilishi birmuncha murakkablik kasb etadi, ya’ni, birinchidan 
barcha fanlar tadqiqotlari uchun xos bo‘lgan umumfan uslublari 
mavjud bo‘lsa, ikkinchidan u yoki bu konkret fanlarning hamda 
fanlar komplekslarining tadqiqotlari uchungina xos bo‘lgan fan­
larning maxsus tadqiqot uslublari ham mavjud. Tarix fani metodo- 
logiyasiga oid ilmiy va o‘quv adabiyotlarida (I.Kovalchenko) maz­
kur uslublarning tadqiqotlar jarayonida qo‘llanilishi borasida bir 
qator fikrlar berib o‘tilgan. Quyida ana shu uslublarning qollanili- 
shi borasida bildirilgan ayrim holatlar haqida so‘z yuritiladi.
Mantiqiy va tarixiy uslub. 
Tarixda tadqiqot obyektining ma- 
kondagi tizimliligi, uning tuzilishi va vazifalari (mantiqiy uslub) 
hamda tadqiqot obyektining vaqt (zamon)dagi mavjudligi (di- 
axron — tarixiy uslub) birgalikda, ya’ni sinxron holatda o‘rgan- 
iladi. Tadqiqot jarayonida yuqoridagi har ikki uslubdan alohida 
holda hamda har ikkisini umumlashtirgan holda ham foydala­
nish mumkin. Natijada fanning makondagi va vaqt (zamon)da- 
gi holatini bir vaqtning o‘zida o‘rganish imkoni yuzaga keladi.

---

Mantiqiy uslub tizimli yondashuv asosida obyektning tuzilishi 
va vazifalarining tahlili nuqtayi nazaridan o‘rganish im konini 
beradi.
Tarixiy uslub tarixiylik tamoyillarini aks ettirib, taraqqiyot 
jarayonlari tadqiqot obyektining turli vaqtlardagi holatini alohi- 
da-alohida tahlil etish orqali o‘rganiladi. Bunda avval tadqiqot 
obyektining strukturasi va vazifalari o'rganilib, so‘ngra tarixiy tah­
lil amalga oshiriladi. Bu ikki uslubni bir-biridan ajratib tashlash 
maqsadga muvofiq emas. Agar faqatgina tarixiy uslubning o‘zi- 
ga asoslanib xulosa chiqariladigan bo‘lsa, o‘rganilayotgan davrning 
faqatgina mavjud tarixiy holatini anglash mumkin, biroq bu holat- 
ni mantiqiy jihatdan, ya’ni tizimli yondashuv asosida strukturaviy 
jihatdan tahlil etilsa, o'rganilayotgan tarixiy davr yoki tarixiy ja ­
rayon haqida atroflicha to‘liqroq xulosalarga ega bo‘lish mumkin.
Konkretlikdan 
abstraktlikka 
(aniqlikdan 
mavhumlikka) 
o‘tish va abstraktlikdan konkretlikka (mavhumlikdan aniqlikka) 
o‘tish. Bu uslub tadqiqotlar jarayonida tadqiqotning yo‘nalishini 
aniqlashtirish xususiyati bilan ahamiyatlidir.
Konkretlik bilish obyektini unga xos bo‘lgan barcha jihatlari 
bilan idrok qilishdir. Abstraklashtirish esa reallikning u yoki bu 
jihatlarini fikrlash yordamida tasavvur qilishdir.
Konkretlikdan abstraktlikka (aniqlikdan mavhumlikka) o‘tish 
uch usulda amalga oshiriladi.
Birinchi usul — e ’tiborni chetga tortish, chalg‘itish vositasi- 
da, tadqiqot obyektining u yoki bu tarkibiy jihatini boshqalardan 
alohida ajratgan holda yoki obyektning u yoki bu belgilarini jam - 
lagan holda, mazmun-mohiyati hamda rasmiy-miqdoriy model- 
lariga asoslangan holda tadqiq etish.
Ikkinchi usul — turli hodisalarni aynan o‘xshash hodisalar si­
fatida abstraktlashtirish usuli bo‘lib, obyektga o‘ziga xos va taal- 
luqli bo‘lmagan holatlar orqali baho beriladi. Bu holat turli xilda- 
gi klassifikatsiyalash (voqealarni tasniflash) va tipologiyalashda 
(jismlar va hodisalarni umumiy alomatlariga asoslanib guruhlar­
ga, turkumlarga ajratish) qo‘llaniladi.

---

Uchinchi usul — ideallashtirish bolib, obyekt ayrim ideal 
(mukammal) xususiyatlariga asoslanib shakllantiriladi. Ular obyekt- 
ning o‘zigagina xos bolib, biroq obyektda yetarli darajada ifoda- 
lanmagan yoki obyektda yetarli darajada o‘z aksini topmagan. Bu 
uslub deduktiv-integral modellashtirish imkonini beradi. Abstrakt- 
lashtirish obyekt mohiyatini chuqurroq tushunishda yordam beradi.
Biroq alohida konkret hodisalarning mohiyatini tushunish 
va anglash uchun ikkinchi uslub — abstraktlikdan konkretlikka 
(mavhumlikdan aniqlikka) o‘tish uslubi ham katta ahamiyat kasb 
etadi. Bunda konkret-nazariy bilim ilmiy tushunchalar, qonun- 
lar va nazariyalar sifatida o‘zini aks ettiradi. Bu uslub birmuncha 
murakkab bolib, unchalik keng tarqalmagan.