Metodologiyasi

Diaxron uslub (davrlashtirish uslubi) 
— tarixiy tadrijiylik aso- 
sida tadqiqotning amalga oshirilishi, tarixiy voqelarni ketma-ket, 
bosqichma-bosqich rivojlanishi bo£yicha tadqiqot amalga oshiri- 
ladi.
Vaqt bo‘yicha jarayonlarning eng ahamiyatli xususiyatlari, 
yangi bosqichlarning, davrlarning shakllanish holatlari aniqlanib,

---

jarayonlarning boshlanish davridagi va yakuniy davridagi ho- 
latlari solishtirilib, taqqoslanadi, taraqqiyot va rivojlanishning 
umumiy yo‘nalishlari aniqlanadi. Davrlarning ahamiyatga mo- 
lik jihatlarini aniqlash uchun davrlashtirish mezonlarini aniq va 
ravshan belgilab olish va bunda albatta jarayonning sodir bo‘lishi- 
dagi obyektiv sharoitlar va jarayonning o‘zini inobatga olish zarur. 
Davrlashtirishning bir mezonini boshqa bir mezon bilan almash- 
tirish mumkin emas. Ayrim hollarda u yoki bu voqea va jarayon 
yoki bosqichning boshlanish sanasini aniq ko‘rsatish imkonsiz 
bo‘lib qoladi, chunki jamiyatdagi barcha jarayonlarning chega- 
ralari harakatlanuvchi va ayni vaqtda shartli holda belgilangan- 
dir. Bu tadqiqot jarayonida barcha jarayonlar va voqealarning 
turli xususiyatlarga egaligi, bir taxlitda sodir bo'lmasligi va vaqt 
nuqtayi-nazaridan kelib chiqqan holda ularni aniq bir «qolip»ga 
solib chegaralab qo‘yish maqsadga muvofiq emas va tarixchi tad­
qiqot jarayonida bu jihatlarni albatta inobatga olishi zarurdir. Qa- 
chonki bir nechta tizim va mezonlar mavjud bo‘lib, ular tadqiqot- 
ga jalb etilsa, tarixiy bilish jarayonining ko‘lami va mazmunan 
boyligi ham ortib boradi.
Diniy tarix 
— tarix fani sohalari va tarmoqlari orasida eng das- 
tlabki yuzaga kelgan tarmoqlardan biri diniy tarix sanaladi. Diniy 
soha va jamiyat hayotining bu soha bilan bog‘liq jihatlariga yetar- 
li baho berilmasligi umumiy holatning noto‘g‘ri talqiniga sabab 
bo‘ladi. Ayni vaqtda bu sohaning ikki muhim jihati borki, buni 
tarixchilar teologiya yo‘lidan borish (yoki voqelikka diniy nuqtayi 
nazardan yondashuv) yoki aksincha diniy g‘oyalarni butkul inkor 
qilish, deb ko‘rsatadilar. Hattoki Yevropa tarixchilarida biror-bir 
dinga e’tiqod qiluvchi tarixchi tarixiy jarayonlarni yaxshi tushu- 
nadi, degan tushuncha ham shakllangan edi. Biroq bu tushun- 
cha o‘zini oqlamadi va bugungi kunda diniy tarixga (din tarixiga) 
intellektual tarix va ijtimoiy tarixning ajralmas bir qismi sifatida 
yondashila boshlandi va ayni vaqtda tarixchi avvalgi davrlar tari- 
xini o‘rganish jarayonida bu sohaga oid ma’lumotlarni ham e’ti- 
borga olishi kerak boMadi.

---