Metodologiyasi

Sharq tarixnavisligining o ‘ziga xosligi, «Avesto», 0 ‘rxun-Yenisey 
bitiktoshlari, Abu Rayhon Beruniy va Ibn Xaldunning tarix haqida­
gi qarashlari, Abulg‘oziy Bahodirxon, Muhammad Yusuf Bayoniy, 
Ibrat, M. Behbudiy, A. Fitratlarning tarixiy asarlarida tarix fani­
ning talqini, Sharq tarix falsafasi va unda tarixiy talqinning falsafiy 
yondashuvlari.
Metodologiya — bu inson va insoniyatning barcha davrlardagi 
nazariy va amaliy faoliyatini o‘rganishni tashkil etish va uni tar- 
tibga solish yo‘llari va uslublari haqidagi bilimlar majmuidir.
Metodologiyaning umumiy ijtimoiy-tarixiy va madaniy asos- 
lari uning shakllanishida va ayni vaqtda yangi metodologik omil- 
larning shakllantirilishi va tahlili jarayonida mukammallashish 
nuqtayi nazaridan namoyon bo‘ladi va mazmunan turlilik kasb 
etib boradi.
Metodologiyaning falsafiy asoslarini shakllantirish va uni tahlil 
qilish hamda asoslab berish borasida turli davrlarda Suqrot, Pla­
ton, Aristotel, F. Bekon, Dekart, Kant, Shelling, Gegel, A.Toynbi 
va boshqalar juda katta xizmat qilganlar.
Rossiyalik tadqiqotchi V.R Filatovning tadqiqotlaridan kuza­
tish mumkinki, «tarix» tushunchasi va uning mohiyati borasida 
ilgari surgan fikriga asosan tarix falsafasining ikki turi mavjud 
bo‘lib, birinchisini g‘arb tadqiqotchilari «substansional» (mate­
rial (ashyoviy daliliy), istorosofiya) falsafiy yondashuv sifatida, 
ya’ni o‘tmishda sodir bo‘lgan hodisalardan alohida ayrim um u­
miy qonuniyatlarni ajratib olish va unga asoslangan holda tarix­
ning barcha davrlari va hodisalari uchun «mohiyat», «maqsad», 
«vazifalar» kabilarni umumiylashtirgan holda belgilab olishni 
ko‘zda tutsa, ikkinchisi avvalgisidan tubdan farqlangan holda ta ­
rixiy jarayonlar va ularning mazmuni bilan shug‘ullanmaydi, ak- 
sincha tarix ilmining tahlili bilan, ya’ni tarixiy tadqiqotlarning 
mazmuni, yondashuvlar, falsafiy qarashlarni o‘rganish va tadqiq

---

qilish bilan xususiyatlanadi. Bunda tarixiy tadqiqotlarning rnaz- 
m uni bilan birga ularning konseptual-metodologik tuzilishi, ta ­
rixiy tavsiflash va tushuntirish uslublari, tarixshunoslikning bosh­
qa fanlarga munosabatim o‘rganishga intiladi. Tarix falsafasining 
bu tipi bugungi fan olamida tarixning «tanqidiy» yoki «tahli- 
liy» falsafasi sifatida talqin etiladi. Tarix falsafasining bu tipi yu- 
zasidan XIX asr oxirlarida nemis nazariyotchilari dastlabki fikr- 
larni shakllantirgan bo‘lsalar, ikkinchi jahon urushidan keyingi 
yillarda bu masala Yevropaning boshqa davlatlariga ham tarqalib, 
yetakchi nazariyalardan biriga aylanib boradi.
Xuddi shu ma’nodagi falsafiy qarashlar Ibn Xaldunga ham 
xosdir. U tarix va tarix faniga tavsif berib, quyidagilarni yoza- 
di, ya’ni, «Fanning ikki jihati bor. Birinchisi qadimgi mamlakat­
lar va davlatlar haqida hikoya etuvchi tashqi tomoni bo‘lsa, ikkin- 
chisi tadqiqotlarning birining tarixi va yangi fikrlarni kashf etish 
bolgan ichki tomonidir».
Biz ham quyida tarixiy jarayonlar emas, balki tarixiy tadqiqot­
lar va nazariyalar haqida so‘z yuritishga harakat qilamiz.
Aslida tarix falsafasi tushunchasi Gerodot va Fukidid asar- 
laridagi tadqiqotlardan boshlangan. Ular asosan insoniyat ta- 
raqqiyotida tarixni harakatlantiruvchi kuch sifatida tavsiflagan 
bolsalar, Avgustin dinga e’tiqod qiluvchilar qarashlarini aks et- 
tirgan holda ilohiy davlat tarixi falsafasini yaratdi. Gegel dunyo- 
viy aql-zakovat, umuminsoniy tafakkur, insoniyat xatti-haraka- 
ti va aql-idroki uyg‘unligi asosida yuzaga kelgan, ong va tafakkur 
hukmron bolgan yaxlit borliqni tarix deb tushuntiradi. F.Bekon 
tarixiy haqiqatni aniqlashda eng avvalo tadqiqot obyekti o‘rga- 
nilayotgan predmet yoki hodisaning aynan o‘zi emas, balki, uning 
mohiyati va uni yuzaga chiqaruvchi oddiy tabiiy omillar bolishi 
shartligini ta’kidlasa, E.Kondilyak bilishni eng oddiy — his etish 
va fikrlash orqali amalga oshirish kerak, degan fikrni ilgari sura- 
di. Aksariyat nazariyotchilar o‘zlari taklif qilgan va nazariy ji­
hatdan asoslab bergan uslublari haqiqatni anglash va