Microsoft Word +++Jinoyat huquqi Umum. Rustambayev 2006. doc
Download 1.81 Mb. Pdf ko'rish
|
Jinoyat huquqi Umum.Rustambayev 2006
|
NOTA BENE!
Jinoyatning ideal jami deganda, Jinoyat kodeksi Maxsus qisimining turli moddalarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni bir vaqtning o‘zida bitta jinoiy harakat bilan sodir qilishga aytiladi. Jinoyatlarning ideal jami jinoyat huquqi nazariyasida bir obyektli va turli obyektli ideal jamiga bo‘linadi. Bir obyektli ideal jami deganda, tajovuz obyekti bir xil bo‘lgan hollarga aytiladi. Bir obyektli ideal jami o‘z navbatda yuridik adabiyotlarda bir turdagi va har xil turdagi ayb shakliga ega bo‘lgan ideal jamiga bo‘linadi. 1 1 В. П. Малков “Совокупность преступлений”. // Казань 1974 г., Стр-162. 305 Har xil obyektli jinoyatlarning ideal jami amaliyotda ko‘p tarqalgan bo‘lib, u shaxsning bir harakati orqali qonun bilan qo‘riqlanadigan turli xil ijtimoiy munosabatlarga – obyektlarga tajovuz qilishda namoyon bo‘ladi. Turli obyektli ideal jamida aybning bir shakli mavjud bo‘lishi xosdir. Lekin shu bilan birgalikda amaliyotda har xil ayb shakliga ega bo‘lgan ideal jami ham uchrab turadi. O‘z navbatida ta’kidlash kerakki, amaliyotda har xil ayb shakliga ega bo‘lgan jinoyatlarning ideal jami bilan murakkab aybli jinoyatlarni farqlash borasida birmuncha xatoliklar uchrab turadi. Murakkab aybli jinoyatlar (Jinoyat kodeksining 23-moddasi) bu bir tarkibli jinoyatlar bo‘lib, o‘zining belgilari, xususiyatlariga ko‘ra jinoyatlarning ideal jamidan farq qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 23-moddasida: «Agar shaxsning qasddan jinoyat sodir etishi natijasida ehtiyotsizlik orqasida boshqa ijtimoiy xavfli oqibatlar yuz bergan va shunday qilmishni qonun qattiqroq javobgarlik bilan bog‘lagan bo‘lsa, bunday jinoyat qasddan sodir etilgan deb topiladi», deyiladi. Jinoyat kodeksida shunday normalar mavjudki, ularda ijtimoiy xavfli harakat aybning qasd shaklida sodir etilgan bo‘lishi mumkin, kelib chiqqan oqibatlar esa ehtiyotsizlik orqasida yuz berishi mumkin. Masalan, qasddan badanga shikast yetkazish jabrlanuvchining o‘limiga sabab bo‘lsa, (JKning 104-moddasi 3-qismi «d» bandi). Bu jinoyatni sodir etishda shaxs qasddan badanga og‘ir shikast yetkazadi, o‘limga nisbatan esa ehtiyotsizlikdan munosabatda bo‘ladi, chunki aybdor sog‘liqqa tajovuz qilganda uni o‘ldirish niyati yo‘q, bo‘lgan. Umuman bu jinoyat aybning qasd shaklida sodir etilgan jinoyat deb qaraladi. Moddiy tarkibli ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilgan har bir muayyan holda shaxsning aybini, qilmishga nisbatan emas, yuz bergan oqibatga nisbatan belgilash lozim. Shuning uchun agar oqibat yuz bersa, unda shaxsning ehtiyotsizlikdan kelib chiqqan oqibatning yuz berishida aybi bo‘lmasa, uni yuz bergan oqibatlari uchun jinoiy javobgarlikka tortish mumkin emas. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, murakkab aybli jinoyatlarda ehtiyotsizlik faqat kvalifikatsiya qilinadigan oqibatlarga nisbatan bo‘lishi mumkin, lekin yuqorida ta’kidlanganidek, ular umuman qasddan qilingan jinoyat deb hisobanadi. Demak, murakkab aybli jinoyatlardan Jinoyat kodeksining ikki yoki undan ortiq moddalari bilan kvalifikatsiya qilinadigan bir qancha jinoyatlar sodir qilishning farqini aniqlash, qilmishni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish va adolatli jazo tayinlashning muhim shartidir. 306 Endi jinoyatlarning ideal jami turlariga yana qaytsak, V.P.Malkov yuqoridagilardan tashqari jinoyatlarning ideal jamining bir turdagi va har xil turdagi ideal jamiga bo‘ladi. Jinoyat huquqi nazariyasida jinoyatlarning ideal jamini bunday turlarga bo‘linishi, o‘z navbatida ko‘pgina, mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Jumladan, A.M.Yakovlev dastlab, bir turdagi jinoyatlar deganda, Jinoyat qonunining aynan bitta moddasida nazarda tutilgan jinoyatlarni nazarda tutadi, 1 qolgan barcha jinoyatlarni esa u har xil turdagi jinoyatlar guruhiga kiritadi. Bir turdagi va har xil turdagi jinoyatlarga berilgan ushbu ta’rif asosida A.M.Yakovlev bir turdagi ideal jami mavjud bo‘lishi mumkin emas, degan xulosaga keladi. 2 Ushbu fikrni bolgar kriminalisti D.P.Mixaylov ham qo‘llab -quvvatlaydi. A.S. Nikiforovning fikricha, shaxsning bir harakati orqali aynan bitta jinoyat tarkibi belgilariga mos keladigan bir necha jinoyatlar sodir etilganda ham jinoyatlarning ideal jami mavjud bo‘ladi. 3 A.M.Yakovlevning fikriga qo‘shilgan holda, jinoyatlarning ideal jami aynan bir turdagi jinoyatlardan tashkil topmasligi, jinoyat qonunining aynan bitta moddasida nazarda tutilgan qilmishlarga mos tushmasligini ta’kidlash mumkin. Ushbu holatlar ko‘proq, takroran jinoyat sodir etishni (Jinoyat kodeksining 32-moddasi) tashkil etadi. Chunki, takroran jinoyat sodir etishning muhim belgilaridan biri uni tashkil etuvchi jinoyatlarning biri-biriga o‘xshash bo‘lishligi, ya’ni Jinoyat kodeksi Maxsus qismining aynan bitta moddasida nazarda tutilgan jinoyatlar bo‘lishligidir. Ushbu hollarda garchi jinoyatlar bir vaqtning o‘zida sodir qilinsa ham jinoyatlarning aynan o‘xshash bir turda ekanligi uni takroran jinoyat sodir etish deb baholashga asos bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining «Poraxo‘rlik ishlari bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida»gi qarorida «Mansabdor shaxsning bir vaqtning o‘zida bir necha shaxsdan poralarni olishi, basharti pora beruvchilarning har biri uchun alohida qilmish sodir etilsa, takroran pora olish deb tavsiflanishi lozim», 4 deyiladi. Yuqoridagiday holatlarda shaxs aynan bir jinoyat tarkibining belgilariga mos keladigan harakatlarni bir vaqtning o‘zida bajaradi, lekin uning qilmishi jinoyatlarning jami sifatida baholanmaydi. Shu jihatdan A.S.Nikiforovnining fikriga qo‘shilib bo‘lmaydi. Ma’lumki, sodir etilgan qilmishni ideal jami tariqasida kvalifikatsiya qilishda sud-tergov amaliyotida ma’lum bir qiyinchiliklar uchrab, Plenum 1 А.М Яковлев Совокупност преступлений. 1960 г., 29-30-бетлар 2 Ў ша ерда, 52-53- бетлар. 3 Ўша ерда,52-53-бетлар . 4 Ўзбекистон Республикаси Олий Суд Пленуми Қарорининг тўплами Тошкент «Шарқ» 74 –бет. 307 qarorlarida ushbu masala o‘z aksini topgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1996 -yil 20- dekabridagi «Qasddan odam o‘ldirishga oid ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g’risida»gi qarorning 21-bandida shunday deyiladi: «Aybdorning hokimiyat yoki xizmat vakolati doirasidan chetga chiqib, sodir etgan qasddan odam o‘ldirish harakatlari odam o‘ldirish uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi moddalar va Jinoyat kodeksi 206-moddasining tegishli qismlari bilan tasnif qilinishi kerakligi ko‘rsatib o‘tilgan. Ushbu qarorning 22-bandida esa «ozodlikdan mahrum etish jazosini o‘tayotgan shaxs tomonidan ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish muassasalarining ishini izdan chiqaruvchi harakatlari bilan bog‘liq, holda qasddan odam o‘ldirishni Jinoyat kodeksining 220-moddasining dispozitsyasi jabrlanuvchini hayotidan mahrum etishni qamrab olmasligi sababli, Jinoyat kodeksining qasddan odam o‘ldirish va ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish muassasalarining ishini izdan chiqargan harakatlari uchun javobgarlikni ko‘zda tutuvchi moddalari bilan tavsif qilinishi kerak»ligi ko‘rsatib o‘tilgan. Shuni aytish lozimki, shaxsning qilmishida jinoyatlar ideal jamining mavjudligi yoki yo‘qligi tegishli jinoyat tarkibining qanday belgilarni o‘zida mujassamlashtirishiga bog‘liqdir. Muayyan jinoyat tarkibiga qo‘shimcha qandaydir belgilarning kiritilishi yoki ularni chiqarilishi qilmishda jinoyatlarning ideal jami mavjudligi yoki yo‘qligini namoyon qilishi mumkin. Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddalarini tuzishda jinoyat tarkibining belgilari qanchalik to‘la aks ettirilsa, amaliyotda qilmishni ideal jami tariqasida kvalifikatsiya qilish uchun ehtiyoj nazarimizda shuncha kam bo‘ladi. Jinoyat kodeksi Maxsus qismining turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni turli vaqtlarda sodir etib, agarda ulardan birortasi uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmasa, jinoyatlarning real jami deyiladi 1 . Jinoyatlar majmui masalasini tadqiq qilish shuni ko‘rsatadiki, jinoyatlarning real jami, ideal jamiga qaraganda ko‘proq tarqalgan jinoyatlardan bo‘lib hisobanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra 91,6 hollarda jinoyatlarni real jami tariqasida sodir etish tashkil etsa, 8,4 foizini ideal jami tariqasida jinoyat sodir etish tashkil etadi. Yuridik adabiyotlarda bildirilgan fikrlarga ko‘ra, real jami uchun uning tarkibiga kiruvchi jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir etilishi 1 Жиноят ҳуқуқи (Умумий қисм) Тошкент «Адолат» 1998й 172-бет 308 xususiyatli bo‘lib jinoyatlarning real jami o‘z navbatida bir turdagi va turli turdagi real jamiga bo‘linadi. Jinoyatlarning turli vaqtlarda sodir etilishi, qilmishni real jami ekanligini aniqlashda qiyinchiliklar tug’dirmaydi. Chunki, ushbu holda har bir qilmish mustaqil ravishda kvalifikatsiya qilinadi. Jinoyatlarning real jamini turli va bir turdagi jinoiy qilmishlar tashkil etishi mumkin. Ya’ni real jamida, subyekt aynan bir turdagi va turli ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etishi mumkin. Shuning bilan birgalikda, shaxsning qilmishi real jami tariqasida nafaqat tamom bo‘lgan jinoyatlar mavjud bo‘lganda, balki ulardan biri jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish yoki suiqasd, boshqasi tamom bo‘lgan jinoyat bo‘lganda ham tashkil etadi. A.M. Yakovlev jinoyatlarning real jamini quyidagi turlarga bo‘ladi: a) bir-biri bilan aniq holatlarga ko‘ra bog‘liq, jinoyatlarning real jami; b) jinoyatlar faqat bir shaxs tomonidan sodir etilganligi tufayli bir- biri bilan bog‘liq jinoyatlarning real jami. Olimning ushbu fikri boshqa olimlar tomonidan ham ma’qullangan bo‘lib, albatta ular amaliy ahamiyatga ega. V.P. Malkov o‘zining tadqiqotlarida yagona murakkab jinoyatlarni, jinoyatlar majmuidan farqlash uchun aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlarga e’tibor berib ularni ko‘rsatib o‘tadi: a) bir jinoiy qilmish boshqa jinoyatni sodir etilishiga sharoit bo‘lib hisoblanadigan yoki sharoit yaratadigan real jami; b) bir jinoyat boshqa jinoyatni sodir etilishida jinoyatning usuli va vositasi bo‘lib hisoblanadigan real jami; v) sodir etilgan jinoyatlar sodir etish usuli, sharoiti, vositalari jihatidan o‘zaro munosabatda bo‘lmay, vaqt birligi va tajovuz joyi birligi bilan xususiyatlanadigan jinoyatlarning real jami. g) tajovuz motivining bir turda ekanligi bilan xususiyatlanadigan jinoyatning real jamidir. Yuridik adabiyotlarda yuqoridagilardan tashqari jinoyatlar majmuini uni tashkil qiluvchi ikki yoki undan ko‘p jinoyatlarning ichki bog‘liqligiga qarab, turlarga bo‘lish ham uchraydi. Jumladan, A.S.Nikiforov bir-biri bilan ichki mohiyati jihatdan bog‘lanib ketgan bir xil jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir qilishdan iborat bo‘lgan jinoyatlar jami va bir-biri bilan ichki bog‘liqlikka ega bo‘lmagan turli jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir qilishdan iborat bo‘lgan jinoyatlar 309 Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish mumkinki, jinoyatlarning ideal va real jamiga bo‘linishining huquqiy ahamiyati garchi adabiyotlarda boshqa fikrlar bildirilgan bo‘lsa-da juda katta 1 . Jinoyatlarning ideal va real jami sodir qilinish vaqti va huquqiy oqibatlari jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bular quyidagilarda ifodalanadi: 1) O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 56-moddasining (jazoni og‘irlashtruvchi holatlar) «n» bandida ko‘rsatilishicha, ilgari qasddan jinoyat sodir etgan shaxsning takroran jinoyat sodir etishi, jazoni og‘irlashtiruvchi holat hisoblanmaydi. 2) Agar aybdorning bir harakati bilan Jinoyat kodeksi ikkita moddasi bilan kvalifikatsiya qilnishi lozim bo‘lgan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyat sodir qilingan bo‘lsa, aybdor Jinoyat kodeksining 66-moddasiga binoan (aybdor o‘z qilmishiga chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lganligi munosabati bilan) javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. Bunday jinoyatlar real jami tariqasida sodir qilinsa, javobgarlikdan ozod qilishning bu turini qo‘llash mumkin bo‘lmaydi. 3) Jinoyatlarning ideal jamida shaxsga nisbatan, agar bunda qonunda ko‘rsatilgan asoslar mavjud bo‘lsa, Jinoyat kodeksining 71-moddasi tartibida jazodan ozod qilinishi mumkin. Real jami tariqasida sodir qilingan jinoyatlarga nisbatan esa ushbu moddani qo‘llash mumkin bo‘lmaydi. Shuningdek,, jinoyatlarning real jami tariqasida bir qancha jinoyatlar sodir qilgan shaxslarga nisbatan jinoyat qonunida ko‘zda tutilgan boshqa imtiyozlarni qo‘llash mumkin bo‘lmaydi. Qonunda ana shunday holat belgilanishining asosiy sababi jinoyatlarning ideal jami tariqasida jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan real jami tariqasida jinoyat sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasi yuqoriroqdir. Shaxsning oldindan bitta jinoyatni sodir qilib, yana yangi jinoyat sodir etishi, jinoiy faoliyatini davom ettirganligi uning ijtimoiy xavfli ekanligidan dalolat beradi. Boshqacha teng sharoitlarda shaxsning ongida va ruhiy holatida nizoli va muammoli vaziyatlarni hal qilish vositasi sifatida jinoyat sodir qilishga tayyorgarligi ildiz otib ketganligini namoyon qiladi. Demak, yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, jinoyatlarning real va ideal jamiga bo‘linishining ham amaliy ham nazariy ahamiyati juda kattadir. Jinoyatlar jami tushunchasini jinoyat qonunining mustaqil instituti sifatida ajratib ko‘rsatilishi uchun barcha asoslar mavjuddir. 1 А.С. Никифоров Совокупност преступлений Стр--10 310 O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentabrdagi Jinoyat kodeksi tuzilishiga ko‘ra, 1959 -yilgi kodeksdan farq qilib, Jinoyat kodeksi Maxsus qismining deyarli ko‘pchilik moddalari qismlarga, har bir qismlari yana bandlarga bo‘linadi. Shunga muvofiq ravishda Maxsus qism bitta moddasi bitta qismini turli bandlarida nazarda tutilgan jinoyatlar turli vaqtlarda sodir qilinsa-da, jinoyatlar jami mavjud bo‘lmaydi, ya’ni, masalan, shaxs ancha miqdorda o‘zganing mulkini yashirin ravishda o‘g’irlagan, ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng bir guruh shaxslar tomonidan oldindandan til biriktirib, sodir qilgan bo‘lsa, jinoyatlar majmuini tashkil etmaydi. Jinoyat kodeksining 33-moddasi mazmuniga ko‘ra, jinoyatlar majmuni tashkil qilish uchun Maxsus qism turli moddalarida yoki bitta moddaning turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlar sodir qilinishi kerak. Ushbu holda jinoyatlar jami deb emas, balki jinoyat takroran sodir qilingan, deb hisobanadi. Agar aybdorning birinchi jinoyati yuzasidan tergov harakatlari olib borilayotgan yoki sudda ko‘rilayotgan yoxud hukm chiqarish oldidan yangi jinoyat sodir qilgan yoki hukm chiqarilganidan keyin yangi jinoyat sodir qilgan bo‘lsa, jinoyatlar jamini tashkil etadimi? degan savol tug’iladi. Bu masalada Professor A.S.Nikiforov: «Agar oldindangi jinoyati uchun hukm chiqarilgunga qadar yangi jinoyat sodir qilingan bo‘lsa, jinoyatlar jami deb hisobanishi kerak» degan fikr yuildiradi 1 . Aksincha, yangi jinoyat oldindangi jinoyati uchun hukm chiqarilgandan so‘ng sodir qilinsa, u jinoyatlar majmui deb emas, balki retsediv jinoyat deb topilishi va bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlanishi lozim bo‘ladi. Yu.Yushkov va G.M.Kaforovlar bu masalada A.S.Nikiforovning fikriga qo‘shilmay, «Shaxs faqat ayblov hukmi qonuniy kuchga kirganidan keyingina mahkum hisobanadi. Shuning uchun bir necha hukmlar yuzasidan jazo tayinlash tartibi ayblov hukmi qonuniy kuchga kirgandan so‘ng sodir qilingan jinoyatlarga nisbatan tadbiq etilishi kerak. Hukm qonuniy kuchga kirmasdan yangi jinoyat sodir qilingan bo‘lsa, jinoyatlar jazolar jami tariqasida jazo tayinlanishi kerak», deb yozadilar 2 . N.A.Sturuchkov, N.V.Kudryavsevlar ham bu masalani hukm chiqarilgan vaqtdan hisoblash kerakligi haqida fikr bildiradilar. Ayrim mualliflar jinoyatlar jami deb hisobash uchun jinoyat tarkibi har xil bo‘lgan jinoyatlarni sodir qilish tushunilishi kerak, deb yozadilar. 1 А.С. Никифоров Совокупност преступлений Стр--180 2 Ю.Юшков. Прaвовые последствие законной силы приговора Сов.Юстиция 1970 311 Ammo amaliyotda har doim ham shunday bo‘lavermaydi. Jinoyat tarkibi bir xil bo‘lgan qilmishlar ham jinoyatlar majmuini tashkil qilaveradi. Masalan, shaxs muqaddam Jinoyat kodeksining 169-moddasi 1-qismida ko‘rsatilgan jinoyatni sodir qilib, keyin ko‘p miqdordagi mulkni talon-taroj qilish jinoyatini sodir qilgan bo‘lsa, jinoyatlar jamini tashkil qilaveradi. Ushbu hollarda, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to‘g’risidagi» qarorida «Shaxs tomonidan ayni bir moddaning turli qismlarida nazarda tutilgan harakatlar sodir etganlik uchun jinoyatlar majmuini belgilashda javobgarlik shu moddaning og‘irroq jazo nazarida tutilgan qismi bo‘yicha yuzaga keladi», deyilgan. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 33-moddasi 2-qismida «Agar shaxs sodir etgan qilmishida ushbu kodeks Maxsus qismi ayni bir moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlarning alomatlari mavjud bo‘lsa, u moddaning og‘irroq jazo belgilangan qismi bo‘yicha javobgarlikka tortiladi», deyiladi. Qonundagi bu tushuntirishni noto‘g’ri tushungan ayrim sudlar jinoyatlar majmui tariqasida kvalifikatsiya qilib jazo tayinlash kerak bo‘lgan qilmishlarga ham tadbiq qilmoqdalar. Jinoyat kodeksi 33-moddasining 1-qismida ideal yoki real jami tariqasida kamida Jinoyat kodeksi Maxsus qismining ikkita moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadigan jinoyatlar nazarda tutilgan bo‘lsa, ushbu moddaning 2-qismida faqat bitta modda bilan kvalifikatsiya qilish va jazo tayinlash mumkin bo‘lgan jinoyat haqida so‘z ketmoqda. Jinoyatlar majmuining ma’nosini yanada aniqlashtirish maqsadida shu moddaning 2- qismiga ana shu tushuncha kiritilib, agar bitta jinoiy qilmishda Jinoyat kodeksi Maxsus qismi muayyan moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatni kvalifikatsiya qilish belgilari mavjud bo‘lsa, jinoyatlar jamini tashkil qilmasligini, bunday holda o‘sha moddaning og‘irroq jazo belgilangan qismi bo‘yicha kvalifikatsiya qilish zarurligi ta’kidlangan. Masalan, aybdor o‘ta xavfli retsidivist bo‘lgani holda o‘ta shafqatsizlik bilan Jinoyat kodeksi 104-moddasining 1-qismida nazarda tutilgan badanga og‘ir shikast yetkazish jinoyatini sodir qilgan. Ushbu jinoyat bitta jinoiy qilmish, ammo 104-moddaning 3-qismida nazarda tutilgan kvalifikatsiya qilish beligilari bor. Ana shunday hollarda eng og‘ir kvalifikatsiya qilish belgisi orqali javobgarlikka tortish zarur bo‘ladi. Jinoyat kodeksi 33-moddasi 2-qismini tahlil qilishdan aynan ana shu yuqorida aytilgan ma’no kelib chiqadi. «Agar shaxs sodir etgan qilmishda» deb, qonun bu tushunchani ko‘plikda emas, birlikda bermoqda. Demak, faqat bir harakat bilan sodir etilgan bitta jinoyat nazarda tutilmoqda. |
