Microsoft Word +++Jinoyat huquqi Umum. Rustambayev 2006. doc
Retsidiv jinoyat tushunchasi
Download 1.81 Mb. Pdf ko'rish
|
Jinoyat huquqi Umum.Rustambayev 2006
|
3
Retsidiv jinoyat tushunchasi. Retsidiv so‘zi jinoyat huquqida jinoyat fakti hodisasining qaytarilib turishi, kriminalogiyada esa ijtimoiy hodisa sifatida jinoyatchilikning qaytarilib turishiga nisbatan ishlatiladi. Shunga ko‘ra jinoyat huquqida retsidiv jinoyat sodir qilish tushunchasi, kriminalogiyada ishlatiladigan retsidiv jinoyatchilik tushunchasidan farq qiladi. Jinoyat huquqida retsidiv jinoyat sodir qilish takrorlangan yuridik faktga nisbatan ishlatilsa, kriminalogiyada jinoyatchilikning tizimida ijtimoiy hodisa sifatida takrorlangan jinoyatchilikka nisbatan ishlatiladi. Kriminalogiyada shaxsning ilgari sodir etgan jinoyati tegishli davlat organiga ma’lum bo‘lgan va ro‘yxatga olingandan keyin, yangi jinoyat sodir etishni retsidiv jinoyat sodir etish deb tushuniladi. Retsidiv jinoyat tushunchasi haqida huquqshunoslar turli fikrlarni bildirishgan. A.A.Piontkovskiy oldindangi jinoyat uchun sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘tab bo‘lganidan keyin takroran jinoyat sodir etishni retsidiv jinoyat, deb tariflagan 1 . A.S.Shlapochnikov esa oldindangi jinoyati uchun jazoni o‘tash vaqtida yoki jazoni o‘tab bo‘lgandan keyin takroran jinoyat sodir etishni retsidiv jinoyat sodir etish deb hisoblagan 2 . M.D.Shargorodskiyning fikriga ko‘ra, agar shaxs hukm qilinganidan keyin yangi jinoyat sodir etsa, bu retsidiv jinoyat emas, balki, hukmlarning jami bo‘ladi, deb hisoblagan. F.R.Susandorov esa retsidiv jinoyat tushunchasini ozodlikdan mahrum qilish jazosini o‘tash bilan bog‘lab tushuntiradi 3 . A.F.Zelinskiy retsidiv jinoyat tushunchasi faqatgina muayyan turdagi jinoiy jazo bilangina emas, hatto har qanday ta’sir chorasi qo‘llanilganidan keyin yangi jinoyat sodir etish bilan bog‘liq ekanligini aytadi 4 . Retsidiv jinoyatning zaruriy belgilarini K.A.Panko quyidagilar deb hisoblagan: a) sodir etilgan jinoyatning takroran sodir etilganligi; b) shaxsning oldindangi jinoyati uchun sudlanganligi 5 . Retsidiv jinoyat tushunchasi ilk bor 1919-yilgi «RSFSR jinoyat huquqi bo‘yicha boshqaruv asoslari»ning 12-moddasi «g» bandida 1 Пионтковский А.А. “Учение о преступление”. // М.., 1961, Стр-650. 2 Шлапочников А.С. Новое уголовное законадателъства РСФСР. // М:.1961 г., Стр-179. 3 Сундров Ф.Р Лишение свободы и социально психологические предпосилкы его эффективности. Казань 1982. Стр-29 4 Зелинский А.Ф Рецидив преступлений. Харьков, 1980, Стр-9-10. 5 Панько К.А. “Вопросы обшей теории рецидива в советском уголовном праве” // Воронеж, 1988 г., Стр-40. 313 belgilangan. Unda sudlar jazo tayinlashda jinoyat professional jinoyatchi (retsidiv) tomonidan yoki ilk bor sodir etilganligini hisobga olishlari kerakligi belgilangan edi. O‘zbekiston Respublikasining 1994 yilda qabul qilingan amaldagi Jinoyat kodeksida retsidiv jinoyatlarning quyidagi turlari: 1) oddiy retsidiv; 2) xavfli retsidiv 3) o‘ta xavfli retsidiv ajratilgan. Jinoyat kodeksi 34-moddasida retsidiv jinoyat tushunchasiga ta’rif berilgan. Unga ko‘ra shaxsning ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun sudlanganidan keyin qasddan yangi jinoyat sodir etishi retsidiv jinoyat deb topiladi. Demak, quyidagi hollarda jinoyatlar retsidiv jinoyat deb aytiladi: a) ilgari jinoyati uchun sudlangandan keyin yangi jinoyat sodir etishi; b) birinchi hukm yuridik oqibatlari yoki muddat o‘tishi natijasida yoki boshqa tartibda hali tugamagan davrda jinoyat sodir etishi. Jinoyat huquqi doktrinasida «haqiqiy retsidiv jinoyat» tushunchasi mavjud bo‘lib, bu tushuncha shaxs tomonidan ikkita yoki undan ko‘p jinoiy qilmishlar sodir etganlikning barcha hollarini, subyektda avvalgi qilmishlari uchun sudlanganligi bor-yo‘qligidan qat’i nazar, qamrab oladi. Qonuchilik va sud amaliyoti jinoyatchilar shaxsi xavfliligi darajasini jazo muddatini belgilashda muhim omil sifatida e’tirof etadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 54-moddasida «Sud jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini, qilmishning sababini, yetkazilgan zararning xususiyati va miqdorini, aybdorning shaxsini hamda jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarni hisobga oladi» deyilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1996-yil 19-iyulda qabul qilingan «Jinoiy jazo choralarini tayinlash amaliyoti to‘g‘risida»gi qarorida sudlar og‘ir jinoyatlar sodir etgan shaxslarga nisbatan qattiq jazo choralari qo‘llashi lozimligi belgilangan. Jinoyatchi shaxsining yuqori darajada xavfliligini ta’kidlashga, uni retsidivistlar toifasiga kiritishga va tegishincha unga nisbatan jazo muddatini oshirishga imkon beradigan yuridik jihatdan jiddiy alomatlarga e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Jinoyat kodeksi 34- moddasi 2-qismiga asosan ilgari hukm qilingan jinoyatga o‘xshash jinoyat sodir etgan, ushbu kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, maxsus qismning boshqa moddalari bilan ham hukm qilingan shaxsning qasddan yangi jinoyat sodir etishi xavfli retsidiv jinoyat, deb topiladi. Oddiy retsidivdan farqli ravishda xavfli retsidiv 314 qonun chiqaruvchi tomonidan ba’zi jinoyat tarkiblari uchun kvalifikatsiya qilish belgisi sifatida baholanadigan belgi kabi ta’riflanadi. Bunday holatda sodir etgan jinoyati uchun ilgari ozodlikdan mahrum etilgan shaxs yana o‘sha jinoyatga o‘xshash qilmishni sodir etsa xavfli retsidivist deb topiladi. Shaxsni xavfli retsidivist deb topish uchun bundan boshqa protsessual qarorga ehtiyoj bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining «Sud hukmi to‘g‘risida»gi 1997-yil 2-maydagi 2-sonli qarorida “Xavfli retsidivist tomonidan jinoyat sodir etilishi bir qator jinoyatlarning tavsiflash belgisi hisoblanadi va jiddiyroq jazo choralarini qo‘llashga olib keladi. Shu sababli bu holat shaxs dastlabki tergov organi tomonidan jinoyat ishida ayblanuvchi tariqasida ishda ishtirok etishga jalb qilinayotganda ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lishi lozim va keyinchalik bu sud hukmining tavsif qismida ham o‘z aksini topishi kerak” 1 . Shaxsni o‘ta xavfli retsidivist deb topish uchun shaxsga nisbatan besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanishi mumkin bo‘lgan yangi jinoyat sodir etishi, ya’ni: a) ilgari o‘ta og‘ir jinoyati uchun yoki ikki marta og‘ir jinoyati uchun hukm qilinib, ularning har biri uchun besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxs tomonidan o‘ta og‘ir jinoyat sodir etilishi; b) oldindan-keyinligidan qat’i nazar, og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyatlar uchun ularning har biriga besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxsning og‘ir jinoyat sodir etishi o‘ta xavfli retsidiv jinoyat deb topiladi. Shaxsni faqat sudning hukmi bilangina o‘ta xavfli retsidivist deb topish mumkin. Bundan tashqari shaxsni o‘ta xavfli retsidivist deb topish uchun boshqa davlatlarning hukmlari ham e’tiborga olinadi. Shaxsni o‘ta xavfli retsidivist deb topish bir qator huquqiy oqibatlarga sabab bo‘ladi: 1) o‘ta xavfli retsidivist tomonidan jinoyat sodir etganlik maxsus qismining ko‘p moddalarida qonun chiqaruvchi tomonidan tasniflovchi yoki alohida tasniflovchi belgi sifatida baholanadi; 2) o‘ta xavfli retsidivist erkaklar ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazoni maxsus tartibli koloniyalarda, ayollar esa qattiq tartibli koloniyalarda o‘taydilar; 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қарорларининг тўплами. 1991-1997 й. // Т:.1997, 113- бет. 315 3) o‘ta xavfli retsidivistlarga ozodlikdan mahrum etish jazosi muddatining bir qismini turma qamog‘ida saqlash tarzida o‘tash tayinlanishi mumkin; 4) ularga nisbatan jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod etishni qo‘llashning bir qancha cheklashlari belgilanishi mumkin; 5) ularga nisbatan shartli ravishda jazo tayinlash, jazo muddatidan ilgari shartli ozod etish va jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish qo‘llanilmaydi; 6) o‘ta xavfli retsidivistlarga nisbatan sudlanganlikni olib tashlashning alohida tartibi belgilanadi. Retsidiv jinoyat ham quyidagi huquqiy oqibatlarga sabab bo‘ladi: 1) retsidiv jinoyat uchun jazo tayinlashda og‘irlashtiruvchi holat sifatida Jinoyat kodeksining 56-moddasi «n» bandi asosida hisobga olinadi; 2) Jinoyat kodeksining 60-moddasida nazarda tutilgan qoidalar bo‘yicha jazo tayinlashning alohida tartibiga sabab bo‘ladi; 3) shartli hukm qilishga to‘sqinlik qiladi (Jinoyat kodeksi 2-qism); 4) jazoning haqiqiy muddatini uzaytirish uchun, jazo o‘tash muddatidan ilgari shartli ozod qilishda hisobga olinadi (Jinoyat kodeksi 73-modda). Olimlar tomonidan talqin qilinadigan retsidiv jinoyat tushunchasi quyidagi guruhlarga: «legal» retsidiv va «petensiar» retsidiv jinoyatlarga ajratiladi. «Legal» retsidiv jinoyatning ajratilishi jinoyat qonunchiligini talqin qilishga asoslanadi. Bu turdagi shaxs ilgari ijtimoiy xavfli qilmishi uchun hukm qilinganidan keyin uning sudlanganligi qonunda belglangan tartibda olib tashlanmagan va tugallanmagan holda u tomonidan sodir etilgan takroriy jinoyatlardan iborat bo‘ladi. «Petensiar» retsidiv jinoyat tushunchasidan ko‘proq jinoyat huquqi va jinoyat ijroiya huquqida foydalaniladi. Jinoyat huquqida bevosita «petensiar» retsidiv jinoyat tushunchasi berilmagan bo‘lsa-da, Jinoyat kodeksi 34-moddasining 3-qismida jinoyatni o‘ta xavfli retsidiv jinoyat deb topish uchun shaxs oldindangi jinoyatlari uchun faqat ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilingan bo‘lishi kerak, degan xulosa kelib chiqadi. Agarda shaxs ozodlikdan mahrum qilish jazosidan amnistiya akti yoki boshqa asoslarga ko‘ra ozod qilingan bo‘lib, yangi qasddan jinoyat sodir qilsa «petensiar» retsidiv jinoyat deb hisobanadi. Bunday holda ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxs tayinlangan jazoning hech bo‘lmasa bir qismini ozodlikdan mahrum qilish muassasalarida 316 o‘tagan bo‘lishi kerak. Chunki shaxsga nisbatan «petensiar» retsidiv jinoyat deganda, jinoyat ijroiya sharoitida bo‘lganligi nazarda tutiladi. Shaxs ozodlikdan mahrum qilishdan boshqa turdagi jazoga hukm qilinganidan keyin qasddan yangi jinoyat sodir etsa, bu jinoyat «petensiar» retsidiv jinoyat hisoblanmaydi. Download 1.81 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|