Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

fondlarning mablag‘lari. Bu fondlar pullarining hosil bo‘lishi va 
ishlatilishi har xil vaqtda yuz beradi. Bu ma’lum miqdorda pul 
mablag‘larining bo‘sh qolib, qarz fondiga aylanishi uchun imkon beradi. 
Beshinchidan, aholi pul daromadlari va jamg‘armalari. Fuqarolar-
ning iste’molchi sifatida qimmatbaho tovarlar olish, uy qurish, 
marosimlar o‘tkazish uchun jamg‘arilgan pullari ishlatilgunga qadar bo‘sh 
bo‘ladi. 
Oltinchidan, tadbirkorlar, katta puldorlar qo‘lidagi pullar. 
Bulardan tashqari, davlat budjetidan uzoq muddatli qarz berish uchun 
maxsus mablag‘ ajratiladi. Undan tashqari MB qo‘shimcha emissiya 
tufayli moliya-kredit muassasalariga kreditlar berishi mumkin. Ma’lum 
vaqt mobaynida bo‘sh pullar uning egalariga hech qanday daromad 
keltirmaydilar, shuning uchun kam miqdordagi foiz bilan ham qarz berish 
foydali bo‘lib qoladi. Natijada ana shu bo‘sh pullar qarz kapitaliga 

---

 398
aylantiriladi. Bunda banklar muhim rol o‘ynaydi. Ular yuqori foiz bilan 
pulga muhtoj bo‘lgan ishbilarmonlar, tadbirkorlar va boshqalarga o‘z 
maqsadlarini amalga oshirish uchun qarz beradi. Hozirgi sharoitda 
xo‘jalikni moliyalashtirishda qarz mablag‘larining ulushi oshib borishi 
tendensiyasi kuzatilmoqda. Ularning ulushi, ayniqsa kapital quyilmalar 
hajmida ko‘payib bormoqda. Bunday tendensiya Yaponiya, Italiya, 
Fransiyada yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, Yaponiya firmalari ishlab 
chiqarishni kengaytirish uchun sarflagan mablag‘larining 4/5 qismi 
chetdan jalb qilingan, ya’ni qarz olingan.
Kredit turlari va tamoyillari. Kredit turlari xilma-xil, ularga turli 
jihatdan yondashish mumkin: 
– qarz oluvchilarning asosiy guruhlariga ko‘ra: korxonalar, aholi, 
davlat krediti; 
– ko‘zlangan maqsadga ko‘ra: iste’mol, qishloq xo‘jaligi, savdo, 
investitsiya, budjet kreditlari; 
– berilgan vaqtiga ko‘ra: qisqa (bir yilgacha), o‘rta (bir yildan besh 
yilgacha), uzoq (besh yildan ortiq) muddatli kreditlarga bo‘linadi; 
– funksiya qilish sohasiga ko‘ra, kredit ikki turga bo‘linadi: oborot 
kapitalini tashkil etish, uni tor ma’noda kredit deb yuritiladi hamda asosiy 
kapital olish uchun sarflanadigan, odatda uni qarz deb yuritiladi: 
1. Overdraft – bank mijoziga kunlik foiz to‘lash sharti bilan hisob 
raqamidagi mablag‘i yetmagan hollarda shartlashilgan miqdorda qarz 
berib, bank krediti ta’minlanishini talab qilmasligi mumkin. Bunda bank 
mijozi hisobiga kelib tushgan pulni darrov o‘z hisobiga o‘tkazib olmaydi. 
Mijoz qarzni o‘ziga qulay paytda to‘laydi. 
2. Kontokorrent shaklida qarz berganda, bank moliyaviy jihatdan 
barqaror deb topgan mijozlariga oborot mablag‘lari uchun kreditni qattiq 
cheklamasligi mumkin. 
3. Avans – Yevropa mamlakatlarida bankning har xil shartga ko‘ra 
(overdraft, kontokorrent ham shunga kiradi) qarz berishi; 
– kreditni qaytarish ta’minlanganligiga ko‘ra ham ikki turga 
bo‘linadi: ta’minlanmagan yoki blankli (overdraft, kontokorrent) va 
ta’minlangan kredit; 
– kredit berish usuliga ko‘ra: kompensatsion, ya’ni o‘z mablag‘larini 
to‘ldirish uchun hisobvarag‘iga o‘tkaziladigan va to‘lov to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
qarzni qaytarish, haq to‘lash topshirilgan kredit; 
– kredit qaytarilishiga ko‘ra: to‘lash muddati uzaytirilgan, bo‘lib 
to‘lanadigan hamda birato‘la qaytariladigan kreditlarga bo‘linadi. Qarz 
hajmi va muddatining cheklanishi darajasiga ko‘ra limitlangan va 

---

 399
limitlanmagan kreditlarga bo‘linadi. Kreditning qaysi turi, qanday shaklda 
berilishidan qat’i nazar, kredit berishning asosiy tamoyillariga rioya 
qilinishi kerak. Ular quyidagilar: