Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

«Qishloq qurilish bank» aksiyadorlik tijorat banki – qishloq qiyofasini 
va qishloq aholisining uy-joy sharoitlarini sifatli yaxshilash, qishloq joylarda 
ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish, uy-joy 
qurilishini uzoq muddatli imtiyozli kreditlash tizimini keng joriy etish 
maqsadida hamda «Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturiga 
muvofiq, 2009-yil 30-martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
«Qishloq qurilish bank» aksiyadorlik tijorat bankini tashkil etish to‘g‘risida»gi 
qaroriga muvofiq «G‘alla bank» aksiyadorlik tijorat binki negizida «Qishloq 
qurilish bank» aksiyadorlik tijorat banki tashkil etildi. «Qishloq qurilish bank» 
Aksiyadorlik tijorat bankining ustav kapitali 150 milliard so‘m miqdorida 
shakllantirilgan. 

---

 432
15-MAVZU. DAVLATNING SOLIQ SIYOSATI
1. Soliqlarning iqtisodiy va huquqiy mazmuni 
hamda ularning zarurligi, vazifalari 
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va 
fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda soliqlarning roli yanada oshib 
bormoqda. O‘zbekiston mustaqillikning ilk yillaridanoq iqtisodiyotni 
tartibga solishda oqilona soliq siyosatini yuritib kelmoqda.
Xo‘sh soliqlar qanday paydo bo‘lgan? 
Iqtisodiy adabiyotlarni o‘rganish soliqlarning davlat paydo bo‘lishi 
bilan shakllanganligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham soliqlarning 
obyektiv zarurligi eng avvalo davlatning mavjudligi, uning vazifalarini 
moliyaviy resurslar bilan ta’minlashning zarurligidan kelib chiqadi. 
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik 
davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini qurishda soliqlarning o‘rni 
beqiyos. Chunki davlat budjetining asosini soliqlar tashkil etadi. Bu haqda 
darslikning 14-mavzusida davlat budjetining shakllanishiga oid masalani 
ko‘rib chiqayotganimizda to‘xtalganmiz. Darhaqiqat, soliqlar orqali 
davlat bozor infratuzilmasini rivojlantiradi, teng huquqli, daxlsiz, davlat 
himoyasidagi xilma-xil mulk shaklidagi iqtisodiy subyektlarni 
rivojlantirishga erishiladi. 
Soliqlar uzoq davr mobaynida jamiyat tomonidan yaratilgan 
mahsulotning bir qismini davlat xazinasini to‘ldirish uchun undiriladigan 
asosiy manba sifatida ma’lum. Shu bilan birga, soliqqa tortish esa 
iqtisodiy madaniyatning bir elementi sifatida davlatlarning bozor 
iqtisodiyotiga o‘tgan yoki o‘tmaganligiga qaramasdan, ularning hamma-
siga xosdir. Shuning uchun soliqqa tortishni insoniyatning rivojlanishidan 
ajratmagan holda ko‘rib, uning noyob bir ixtirosi sifatida tan olish lozim. 
Shveysariyalik iqtisodchi S. Fisherning fikricha, soliqlar – bu jamiyatning 
sivilizatsiya uchun to‘lovidir. 
Soliqlar – qadimgi moliyaviy turkumlardan biridir. «Soliq» tushun-
chasi o‘zining ildizlari bilan qadimga borib taqaladi. Davlat xazinasiga 
undiriladigan har xil (mag‘lub bo‘lgan davlatning to‘lovlari, 
kontributsiya, domenlar, ya’ni foyda keltiruvchi davlat mulki, yer va 
o‘rmonlar, davlat hududiga olib kirish va olib chiqib ketishdagi boj 
to‘lovlari va boshqalar) tushumlar ko‘rinishida bo‘lgan. Qadimda davlatni 
moliyalashtirish mexanizmlari paydo bo‘layotgan bir davrda, soliqlar 
davlatning paydo bo‘lishi va undagi jamiyatning sinflarga bo‘linishida 

---

 433
muhim iqtisodiy munosabat sifatida yuzaga kelgan. Ingliz iqtisodchisi 
S. Parkinsonning fikricha, «soliqqa tortish dunyo kabi qadimiy bo‘lib, 
uning boshlang‘ich shakllari mahalliy qabila boshliqlarining daryo 
boshlarini, ikki daryoning kesishgan yoki tog‘dan o‘tish joylarini to‘sib, 
undan foydalanganlik yoki savdogar va sayyohlardan ushbu yerdan 
o‘tganlik uchun to‘lovlar undirgan davrlarda paydo bo‘lgan». 
Soliqlarning hozirgi kundagi o‘rni esa huquqiy ong, iqtisod, davlat 
nazorat tuzilmaning yuqori darajadagi rivojlanishi natijasida paydo 
bo‘lgan. Volterning so‘zlariga ko‘ra, «soliq to‘lash bu – o‘z mulkining bir 
qismini qolgan qismini saqlash uchun berish demakdir». Ushbu ta’rifda 
soliqning milliy xavfsizlikni ta’minlashdagi roliga urg‘u berilgan. Ikki 
yuz yil avval yashab o‘tgan ingliz iqtisodchisi A.Smit soliqqa 
quyidagicha ta’rif bergan: «Soliq – bu davlat tomonidan qiymati va to‘lash 
tartibi qonuniy qilib o‘rnatilgan yuk demakdir». 1819-yil ingliz 
iqtisodchisi D. Rikardoning Jamoalar palatasidagi mashhur nutqida: «Eng 
yaxshi soliq – bu kam to‘lanadigan soliqdir», – degani hammaga ma’lum.
XIX asrning birinchi yarmida shveysariyalik iqtisodchi J. Sismondi 
soliq nazariyasini «rohatlanish nazariyasi» deb atagan. Soliq bu 
jabrlanish va shu bilan birga rohatdir, agarda shu qilingan jabr hisobiga 
davlat tomonidan ko‘rsatilgan xizmat natijasida foyda olinsa. Fuqarolar 
soliqlarga davlat tomonidan ularning o‘zlari va mulklarini himoyalashda
ko‘rsatayotgan xizmati uchun to‘lanayotgan mukofot puli deb qarashlari 
lozim.
XX asrning boshlarida italiyalik iqtisodchi F. Nitti davlatning soliqlar 
ta’sirida milliy bozorini rivojlanishdagi roliga ta’rif berdi. Jamoadan 
ajratib bo‘lmaydigan xizmatlar borki, ular, masalan, ichki xotirjamlik va 
tashqi himoya, huquqni himoya qilish, jamoat gigiyenasi, hudud himoyasi 
bo‘lishi mumkin. Bunday bo‘linmaydigan maxsus ko‘rsatilgan xizmatlarga 
alohida-alohida boj undirishning iloji bo‘lmaganligi uchun, bunday 
xarajatlarni qoplash uchun soliqlar undiriladi. Shunday qilib: «Soliq bu 
fuqarolar boyligining ular tomonidan davlatga va mahalliy organlarga 
o‘zlarining jamoa talablarini qondirish uchun to‘laydigan bir qismidir». 
Hozirgi kundagi soliqning ta’rifini berishda soliqqa tortishning 
majburiy xarakterga ega ekanligini, fuqaroning undan oladigan foydasi 
bilan soliq o‘rtasida hech qanday bog‘lanish yo‘qligiga urg‘u berib ta’rif 
berilmoqda. Demak, soliqlar qaytib bermaslik sharti bilan majburiy 
ravishda daromadlarni davlat budjetiga o‘tkazish bilan bog‘liq pul 
munosabatlaridir. Soliqlarning iqtisodiy mohiyatini yoritganda, uni faqat 
majburiy to‘lov deb kifoyalanmaslik kerak. Chunki, hozir xilma-xil 

---

 434
fondlar, ya’ni pensiya fondi, ish bilan band etish fondi, sug‘urta fondi 
ham majburiydir. Soliqlarning muhim xususiyatidan biri shuki, ular faqat 
davlatniki bo‘lib, u umumdavlat budjetiga tushadi. Vaholanki, boshqa 
fondlar ya’ni pensiya fondi, sug‘urta fondlari, faqat belgilangan 
yo‘nalishlar bo‘yicha ishlatiladi (Masalan, pensiya fondini ish haqi 
fondiga o‘tkazib bo‘lmaydi). 
Soliq undirishni huquqiy tomondan ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, u soliq 
to‘lovchining xususiy mulkining bir qismini davlat xazinasiga berish, 
demakdir. Ya’ni, bu degani soliq faqat iqtisodiy tushuncha bo‘lib qolmay, 
shu bilan birga huquqiy kategoriyadir, shuning uchun soliq tabiatini 
tushunishning qiyin tomoni ham, uni bir vaqtning o‘zida borliqning 
haqiqatda iqtisodiy, xo‘jalik va siyosiy tomonlarini o‘z ichiga 
olganligidadir. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 12-
moddasiga muvofiq, «Soliqlar deganda, ushbu kodeksda belgilangan, 
muayyan miqdorlarda undiriladigan, muntazam, qaytarib berilmaydigan 
va beg‘araz xususiyatga ega bo‘lgan, budjetga yo‘naltiriladigan majburiy 
pul to‘lovlari tushuniladi. 
Boshqa majburiy to‘lovlar deganda, ushbu kodeksda belgilangan 
davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy pul to‘lovlari, bojxona 
to‘lovlari, shuningdek vakolatli organlar hamda mansabdor shaxslar 
tomonidan yuridik ahamiyatga molik harakatlarni to‘lovchilarga nisbatan 
amalga oshirish uchun, shu jumladan muayyan huquqlarni yoki 
litsenziyalar va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarni berish uchun to‘lanishi 
lozim bo‘lgan yig‘imlar, davlat boji tushuniladi».
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 123-moddasiga 
muvofiq, «O‘zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal 
qiladi. Soliqlar joriy qilishga faqat O‘zbekiston Respublikasining Oliy 
Majlisi haqli». Demak, har bir shaxs ushbu kodeksda belgilangan soliqlar 
va yig‘imlarni to‘lashi shart. Bu degani soliqlar majburiy to‘lovlar bo‘lib, 
qonun asosida belgilanishiga iqror bo‘ldik.