Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

Birinchidan, soliq summasini to‘lash o‘z muddatida amalga 
oshirilmaydi. Ushbu huquqbuzarlik uchun O‘zbekiston Respublikasi 
qonunchiligida soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha to‘lov muddati o‘tkazib 
yuborilgan har bir kun uchun (to‘lov kuni ham shunga kiradi) 0,15 foiz 
miqdorida penya undiriladi. Rossiya qonunchiligida esa 0,7 foiz penya 
to‘lash ko‘zda tutilgan. 
Ikkinchidan, o‘z vaqtida to‘lanmagan soliq summalari va yig‘imlar 
bo‘yicha boqimandalarning yig‘ilib qolishi. Bunday hollarda yig‘ilgan 
summalar budjet hisobiga undiriladi. Rossiya Federatsiyasida ham 
shunday choralar ko‘zda tutilgan: yuridik shaxslardan bunday soliqlar 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bahssiz, jismoniy shaxslardan esa sud orqali undiriladi. 
Uchinchidan, daromad (foyda) miqdorini kamaytirish yoki yashirish. 
Xo‘jaliklar o‘z faoliyatlarida soliqni yashirishning turli ko‘rinishlaridan 
foydalanadilar. Ularning ba’zilarini ko‘rib chiqamiz: 
– soliq organlari va banklarni oldindan ogohlantirmay, bir necha 
hisob-kitob schotlarini ochish; 
– naqd pul aylanmasi hajmini ko‘paytirish; 
– litsenziyasiz va ro‘yxatdan o‘tmasdan turib, faoliyatni amalga 
oshirish; 
– tannarx tarkibiga kiruvchi xarajatlarni ko‘paytirish; 
– to‘lov hujjatlarining yo‘qotilishi; 
– hisobni soxtalashtirish. 
Soliq organlari va ayniqsa, soliq sohasidagi huquqbuzarliklarga 
qarshi kurash departamenti xodimlari korxonalarda olib borilayotgan
«ikkilamchi buxgalteriya»ga alohida e’tibor qilishlari lozim. Ularda 
tayyorlanadigan vasiylik qaroriga soliq summasini belgilash uchun 
beriladigan soliq balansi bilan bir qatorda korxona faoliyatini haqqoniy 
ifodalovchi tijorat hisoboti olib boriladi. Mana shu hisobot alohida 
e’tibordan chetda qolmasligi kerak. 

---

 466
Mulkka tajovuz qiladigan va xizmatga oid jinoyatlardan farqli 
bo‘lgan soliq sohasidagi huquqbuzarliklar huquqni qo‘llovchilar oldiga 
tamoman yangi mazmundagi kvalifikatsion tartibdagi muammolarni 
qo‘ymoqda. Bu, albatta, tushunarli, chunki soliq huquqbuzarliklari qisqa 
davr ichida hayotimizga kirib keldi. Shu munosabat bilan tergov, sud 
faoliyatida, jinoyat huquqi nazariyasida bu muammo to‘liq 
o‘rganilmagan. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yildagi 
qarori bilan Respublika Soliq qo‘mitasi qoshida Soliqqa oid jinoyatlarga 
qarshi kurashish departamenti tashkil etildi. 
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 184-moddasining o‘ziga 
xosligi unda soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash va bu 
jinoyat uchun belgilangan jazo choralari aks etgan. Shu o‘rinda mualliflar 
uchun moddani talqin yoki tavsif qilish emas, balki uning mazmunidagi 
iqtisodiy belgi va xususiyatlarni aniqlash muhim hamda prinsipial 
ahamiyatga egadir. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, «jinoyat-soliq» 
normalarini qo‘llash borasidagi dolzarb muammolarning ayrimlarini tahlil 
qilib chiqamiz.
Birinchidan, Soliq kodeksining 16, 67, 83, 97, 117-moddalarida soliq 
undirish obyektlari ko‘rsatilgan. Unda jami daromad bilan Soliq 
kodeksiga muvofiq belgilanadigan chegirmalar o‘rtasidagi farq sifatida 
hisoblangan daromad (foyda), tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) 
realizatsiya va import qilish oboroti qo‘shilgan qiymat, aksiz to‘lanadigan 
tovarlar uchun ularning qo‘shilgan qiymat solig‘i hisobga olinmagan 
holdagi qiymati yoki tovarning fizik hajmi, yuridik shaxslar uchun yer 
uchastkalari, suv resurslarining hajmi ham soliq undirish obyekti sifatida 
qabul qilingan. Ushbu ro‘yxatdan ko‘rinib turibdiki, unda keltirilgan 
obyektlar to‘liq emas, «soliq solish obyekti» iborasi mazmunini yana bir 
bor aniqlash hamda ularning hajmlarini belgilash muammosini hal etishni 
bugungi kun taqozo etmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1997-yil 10- 
noyabrdagi «Yuridik shaxslar daromadi (foydasi)ga soliq solish va 
budjetga to‘lash tartibi» yo‘riqnomasida birinchi soliqqa tortish obyekti 
jami daromad (foyda) deb ko‘rsatilgan.
Soliq huquqbuzarliklariga qarshi kurash vositalari orasida umumiy 
xususiyatga ega bo‘lgan quyidagilarni alohida ta’kidlash mumkin:
– axloq xarakteriga ega vositalar; 
– soliq to‘lovchilarning qonunga itoatkorligini keng targ‘ib-tashviq 
qilish; 

---

 467
– jamoatchilik fikridan, ommaviy axborot vositalaridan huquqbuzar-
liklarga, xususan, soliq huquqbuzarliklariga qarshi kurash ishida 
foydalanish; 
– eng ko‘p oborot vositalariga ega bo‘lgan soliq to‘lovchilarning 
xarajatlarini oshkor etish; 
– jamoat tashkilotlari (birinchi navbatda, kasaba uyushmalar, 
iste’molchilar tashkiloti va boshqalar)ning soliq nazoratida qatnashishi.
Masalan, iste’molchilar tashkiloti narxlar nazoratini o‘tkazish 
jarayonida ulgurji savdodagi narxlarni tekshirish bilan bir qatorda, savdo 
tashkilotlari oladigan daromadni ham o‘rganadilar, o‘zgarishlar xususida 
xabar beradilar. 
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi kurashish vositalariga 
quyidagilar kiradi: 
– soliq tizimini takomillashtirish; 
– bir butun soliq stavkalarini belgilash; 
– asoslanmagan soliq imtiyozlarini rad etish; 
– soliq texnikasini takomillashtirish; 
– soliq huquqbuzarliklariga qarshi kurash borasida xalqaro 
hamkorlikni amalga oshirish. 
Soliq huquqbuzarliklariga qarshi kurash vositalari ichida soliq 
huquqbuzarliklarining oldini olish, to‘siq qo‘yish vositalarini hamda bu 
huquqbuzarlik uchun jazolash vositalarini alohida ajratish lozim. 
Huquqbuzarlikning oldini olishda muhim vosita – soliq nazorati 
bo‘lib, uni samarali amalga oshirish soliq jinoyatlarining oldini olish va 
shu orqali soliq to‘lovchiga katta ta’sir ko‘rsatish mumkin. Soliq 
nazoratini amalga oshirishda maxsus tuzilgan organlarning zimmasiga 
muhim funksiya yuklatiladi.