Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

miqdorining mutlaq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs 
xarajatlari birligi hisobiga ko‘payishi hamda sifatining yaxshila-
nishida va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi.
Mahsulotning o‘sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari 
miqdorining o‘zgarishi o‘rtasidagi nisbat iqtisodiy o‘sishning ekstensiv 
yoki intensiv turlarini belgilab beradi. 
Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning avvalgi texnikaviy 
asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining 
ko‘payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki 
hissa ko‘paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o‘rnatilgan 
uskunalarning quvvati, miqdori va sifati ishchi kuchining soni hamda 
malaka tarkibi bo‘yicha xuddi o‘shanday yana bir korxona quriladi. 
Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish 
samaradorligi o‘zgarmay qoladi. 

---

 325
Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish 
miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan 
takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va 
yangi texnikani qo‘llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek 
mavjud ishlab chiqarish salohiyatidan yaxshiroq foydalanish yo‘li bilan 
erishiladi. Intensiv yo‘l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har 
bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining 
o‘sishida, mahsulot sifatining oshishida o‘z ifodasini topadi. Bunda 
mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga 
teng bo‘lgan yana bir korxona qurishga hojat yo‘q. Bu natijaga ishlab 
turgan korxonani rekonstruksiya qilish va texnika bilan qayta 
qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga 
erishish mumkin. Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, 
alohida-alohida mavjud bo‘lmaydi, balki muayyan uyg‘unlikda, bir-biri 
bilan qo‘shilgan tarzda bo‘ladi. Shu sababli ustuvor ekstensiv va ustuvor 
intensiv iqtisodiy o‘sish turlari tahlil qilinadi. 
Iqtisodiy o‘sish murakkab va ko‘p qirrali jarayondir. Shu sababli uni 
baholash uchun qandaydir bitta ko‘rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan 
ko‘rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar tizimida jismoniy va 
qiymat ifodasidagi ko‘rsatkichlar farqlanadi. 
Iqtisodiy o‘sishning jismoniy ko‘rsatkichlari ancha aniq natija beradi, 
(chunki ular inflatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin universal emas 
(iqtisodiy o‘sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab 
chiqarishni umumiy ko‘rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko‘rsatkichlar 
keng qo‘llaniladi, ammo har doim ham uni inflatsiyadan to‘liq «tozalash» 
mumkin bo‘lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o‘sish sur’atlari qiyosiy 
yoki doimiy narxlarda hisoblanadi. 
Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o‘sishning asosiy qiymat 
ko‘rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi: 
1) YAMM (IMM) yoki milliy daromadning mutlaq hajmi va uning 
o‘sish sur’ati; 
2) YAMM (IMM) yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga 
to‘g‘ri keladigan miqdori va uning o‘sish sur’ati; 
3) YAMM (IMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs 
xarajatlari birligi hisobiga to‘g‘ri keladigan miqdori va uning o‘sish 
sur’ati. 
Iqtisodiy o‘sishni aniqlashda har uchala ko‘rsatkichdan ham 
foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha. Masalan, agar 
diqqat markazida iqtisodiy potensial muammosi tursa, birinchi 

---

 326
ko‘rsatkichdan foydalanish ko‘proq mos keladi. Alohida mamlakat va 
regionlardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko‘proq ikkinchi 
ko‘rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda 
uchinchi ko‘rsatkichga ustuvorlik beriladi. 
Odatda iqtisodiy o‘sish foizda o‘sishning yillik sur’ati sifatida 
aniqlanadi. Masalan, agar o‘tgan yili real YAMM 60 mlrd. so‘mni va 
joriy yilda 70 mlrd. so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, o‘sish sur’atini joriy 
yildagi real YAMMning bazis davrdagi hajmiga bo‘lish yo‘li bilan 
aniqlash mumkin. Bu holda o‘sish sur’ati 16,6 foiz ni (70/60*100) tashkil 
qiladi. 
Mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini xarakterlaydigan ko‘rsat-
kichlar (real YAMM va aholi jon boshiga real YAMMning o‘sishi) 
miqdoriy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ular: 
– birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to‘liq hisobga olmaydi va 
shu sababli farovonlikning haqiqiy o‘sishini to‘liq xarakterlab 
berolmaydi;
– ikkinchidan, real YAMM va aholi jon boshiga YAMMning o‘sishi 
bo‘sh vaqtning sezilarli ko‘payishini aks ettirmaydi va farovonlik real 
darajasining pasaytirib ko‘rsatilishiga olib keladi;
– uchinchidan, iqtisodiy o‘sishni miqdoriy hisoblash boshqa 
tomondan uning atrof-muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini 
hisobga olmaydi.