Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

Soliq kodeksi – davlat soliq tizimining huquqiy asoslarini, soliq 
to‘lovchilarning huquqlari hamda majburiyatlarini, soliq ishlarini yuritish, 
qonun buzilgan hollarda tegishli javobgarlikka tortish tartib-qoidalarini 
belgilab beruvchi qonun. Yangi tahrirdagi «O‘zbekiston Respublikasining 

---

 448
Soliq kodeksi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari tomonidan 
2007-yil dekabr oyida qabul qilinib, 2008-yil 1-yanvardan amalga 
kiritilgan. Soliq to‘lamaslik, soliq to‘lashdan qochish va boshqa 
jinoyatlar, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining Bojxona kodeksida 
(7-modda), Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks (174, 167-
moddalarda) hamda Jinoyat kodeksida (184-modda) ko‘zda tutilgan 
javobgarliklar orqali tartibga solinadi.
3. Soliqlarning budjet shakllanishida ahamiyati
va davlatning fiskal siyosati 
Soliqlar davlatning barcha yo‘nalishdagi faoliyati uchun zarur 
bo‘lgan asosiy moliya manbalaridan biri bo‘lib, u hukumatning ustuvor
yo‘nalishlarini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirishda asosiy qurolidir. 
Davlat iqtisodiyotini soliqlar orqali tartibga solish bu davlat budjetini 
tashkil etishning usuli bo‘lsa, soliqqa tortish yo‘li bilan esa jamiyatdagi u 
yoki bu jarayonlarining rivojlanishiga ta’sir etishi mumkin bo‘ladi. 
Shunday qilib, davlatning mavjudligi bu soliqlar bilan chambarchas 
bog‘liq bo‘ladi, chunki soliq tushumlari davlatning iqtisodiy 
mustaqilligining asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. 
Fiskal siyosat bu davlatning soliq – budjet siyosatidir, unga binoan 
soliqlar belgilanadi, budjet mablag‘lari aniq maqsadlar yo‘lida ishlatiladi. 
Davlatning soliq siyosati soliqlar vositasida budjetga pul to‘lashga 
qaratiladi. Unga muvofiq, soliq turlari aniqlanadi, soliq stavkalari, soliq 
solinadigan obyektlar, soliq imtiyozlari, soliq undirish tartibi belgilanadi. 
Soliqlar davlatning iqtisodiyotiga ta’sir etishida qo‘llaniladigan 
asosiy vositadir. Soliq tizimi nafaqat soliqlarni undirish, balki, birinchi 
galda, rag‘batlantirish xususiyatiga ega bo‘lishi lozim.
Soliqlar zayomlar bilan birgalikda har qanday davlatning 
mavjudligini hal qiluvchi asosiy manbadir. Davlat budjetidagi soliqlar va 
zayomlarning yuki orasidagi o‘zaro munosabat uning to‘lay olish 
qobiliyati va dunyo hamjamiyatidagi o‘rnini belgilab beradi. Soliq 
tushumlari yetarli darajada bo‘lmaganda, davlat boshqa davlatlarga kredit 
berishlarini so‘rab murojaat etadi yoki aholi o‘rtasida davlat zayomlarini 
(ichki qarz olish) tarqatadi yoki chet ellik investorlarga maxsus 
qimmatbaho qog‘ozlar (tashqi qarz olish) chiqarib sotadi. 
Soliq munosabatlari umumdavlat darajasida daromadlar tizimini 
yaratish munosabati bilan vujudga keladigan obyektiv holatdir. Soliqlarsiz 
davlatning o‘zi ham bo‘lmaydi. Ba’zi davlatlarda esa soliqlar umuman 

---

 449
yo‘q. Masalan, Shimoliy Koreyaning Konstitutsiyasida quyidagilar 
yozilgan: «Davlat soliqlar tizimini eski jamiyatning vorisi sifatida 
butunlay chiqarib tashlaydi». 
Davlatning soliq siyosati ilmiy asosga, iqtisodiy o‘sish maqsadiga 
asoslangan, hukumat va boshqaruv organlarining ishlab chiqarishni 
ta’minlash va jamiyat boyligini oshirishga qaratilgan taktik va strategik 
huquqiy harakatidir. Soliq siyosatini yuritishdan maqsad faqat soliq 
to‘lovchilardan soliq to‘lovlarini to‘g‘ri tartibda undirish bo‘lib qolmay, 
balki soliqqa tortish natijasida ulardagi har tomonlama xo‘jalik-iqtisodiy 
munosabatlarini baholash hamdir. Demak, soliq siyosati bu qonunni 
avtomatik ravishda bajarish bo‘lib qolmasdan, balki uni takomillashtirish 
hamdir. 
Iqtisodchi olimlar davlat soliq siyosatini uch turga bo‘ladilar: 
birinchisi – maksimal soliq undiruvchilar siyosati, ular «mumkin 
bo‘lgan barchasini ol» prinsipiga asoslanganlar. Bunday holatda davlat 
uchun «soliq qopqoni» o‘rnatilgan, ya’ni soliqlarni ko‘tarish bilan davlat 
daromadlari baribir ortmaydi; 
ikkinchisi – aqlli soliqlar siyosati, bunday siyosatdan yaxshi soliq 
iqlimi ta’minlanadi va natijada tadbirkorlikning rivojlanishiga olib keladi; 
uchinchisi – shunday soliq siyosati bo‘lib, unda soliq undirish 
darajasi yuqori bo‘lishi bilan birga ijtimoiy himoya ham yuqori bo‘ladi. 
Iqtisodi rivojlangan davlatlarda yuqorida keltirilgan soliq 
siyosatlaridan bir vaqtning o‘zida bir nechtasi qo‘llanilishi mumkin.
Ko‘pgina davlatlarda budjetning asosiy qismini soliqlar tashkil etadi. 
Masalan, Fransiyada davlat budjetining 95 foiz, AQShda 90 foiz, 
Germaniyada 80 foiz, Rossiyada 93 foiz va O‘zbekistonda o‘rtacha 96 
foizini soliqlar tashkil etadi
1
.