Microsoft Word Маруза матн Тупрок-усимлик Zionet22

V
h
- gumusli moddalar shimilgan,
V
k
- karbonatlar tuplangan, 
V
s
- sulfatlar va xloridlar keltirilgan.
V
i 
- il (loyka) zarrachalari keltirilib to‘plangan qatlamchalari ajratiladi. Tuproqning yuqori 
qismidan moddalar yuvilib keltirilmaydigan sharoitda (qora tuproq, kashtan va bo‘z tuproq 
kabilarda) V - gorizont illyuvial hisoblanmasdan balki gumusli akkumulyativ gorizontdan 
jinslarga o‘tuvchi qatlamdan iborat. U ko‘pincha struktura va qovushmasiga ko‘ra V
1
V
2
gorizontchalariga ajratiladi. 
Gley (byerch) gorizonti (G) - gidromorf tuproqlarda hosil bo‘ladi. Doimiy yoki uzoq 
muddatli suv bosib turadigan o‘ta nam va yerkin kislorod etishmaydigan sharoitda, tuproqda 
anayerob-qaytarilish jarayonlari boradi. Natijada temir, marganetsning va alyuminiy 
harakatchan shaklining to‘liq oksidlanmagan (zakis) birikmalari yuzaga keladi hamda o‘ziga 
xos qiyofa, ya’ni ko‘kimtir, kulrang-zangori yoki xira yashil tus byeradi. Agar gleylanish 

---

20
boshqa gorizontlarda ham ifodalangan bo‘lsa, ularning harfli indekslari yoniga "g" deb yozib 
qo‘yiladi. Masalan, Ag, Bg va hokazo. 
Ona jins (S) tuproq paydo bo‘lish jarayonlari kam ta’sir etgan g‘ovak jinslardan iborat. 
Tuproq osti tub jinslari (D), odatda tuproq gorizontlari muayyan jinslarda paydo bo‘lib, uning 
ostida esa boshqa xossalarga ega jinslar mavjud bo‘lganda ajratiladi. Har bir tuproq tipi uchun 
o‘ziga xos gorizontlar xaraktyerli bo‘lib, ba’zan bu gorizontlar ayrim tuproqlar profilida 
bo‘lmasligi mumkin.
Tuproqlarning rangi (tusi) ko‘zga yaqqol tashlanib turadigan eng muhim morfologik 
belgilardan biridir. Tuproqning rangi (tusi) unda kechadigan jarayonlarni ifodalab, tuproqlarni 
muayyan tiplarga kiritish imkonini byeradi. SHuning uchun ham aksariyat tuproqlar uning 
rangi, tusiga ko‘ra nomlanadi (podzol, qizil va sariq, qora, bo‘z tuproqlar va h.k.) 
Tuproqning rangi birinchi navbatda uning kimyoviy va minyeralogik tarkibi va boshqa 
qator xossalariga bog‘liq bo‘ladi. Tuproqning rangi ko‘pincha tuproq hosil qiluvchi ona jinsdan 
myeros bo‘lib o‘tishi mumkin. Tuproqning rangi eng muhim morfologik belgilaridan biri 
bo‘lib, ona jinsdan shu belgisi bilan farq qilib turadi.
Tuproqning rangi va tuslarida tuproq paydo bo‘lish jarayonlari yaqqol aks etgan bo‘ladi. 
SHuning uchun ham bu belgi tuproqda kechadigan ko‘plab jarayonlarni va tuproqning kelib 
chiqish mohiyatini tushunishda alohida ahamiyatga ega. Tuproqning rangi uni tashkil etgan 
moddalar tusi hamda tuproqning fizik holati va namlik darajasi bilan aniqlanadi.
Tuproq rangini belgilovchi eng muhim moddalar jumlasiga: 1) gumus, 2) temir 
birikmalari, 3) kremnezem birikmalari va ohak moddalari singarilar kiradi(4– rasm). 
Zaxarov uchburchagi. 
Tuproqda organik modda, gumus qancha ko‘p bo‘lsa, uning tusi shuncha qoramtir bo‘ladi. 
Tuproq tarkibidagi temir oksidi birikmalari tuproqqa qizil, to‘qsariq va sariq tus, temirning 
to‘liq oksidlanmagan birikmasi (zakisi) - ko‘kimtir, zangori, yashil tusni byeradi. Masalan 
botqoq tuproqlarida uchraydigan vivianit (Fe
3
(PO
4
)
2
*8H
2
O) tuproqqa yashilsimon ko‘k tus 
byeradi. Kremnezem (SiO
2
), kalsiy karbonati (SaSO
3
) va kaolinit (H
2
Al
2
Si
6
O
8
* 2H
2
O) oq va 
oqish tus byeradi, ba’zan oqish tus gips (SaSO
4
*2H
2
O) va suvda oson yeruvchi tuzlar (NaCl, 
Na
2
SO
4
* 8H
2
O va boshqa) ishtirokida ham yuzaga keladi. 
Tuproqning rangiga qarab shu tuproqga nom byerish mumkin. Masalan: qora, kashtan, 
qizil, bo‘z tuproqlar va hakozolar. Tuproqlarning rangi tuproq hosil qiluvchi jinslarning 
kimyoviy tarkibi va chirindi miqdoriga qarab o‘zgarib boradi. Tuproq tarkibida chirindi 
moddalari qancha ko‘p bo‘lsa, uning rangi shuncha qoramtir bo‘ladi. Tuproqda chirindi miqdori 
kamaygan sari tuproqning rangi och tusga kirib boradi.