Microsoft Word Материал резина lotin

1.4 Kauchuklarning umumiy xossalari, rezinaning tarkibi 
Rezina - ko‘p komponentli sistema, uni tayyorlash va buyum olish ancha 
murakkab va ko‘p energiya talab qiladigan jarayonlar qatoriga kiradi. Rezina 
tayyorlash uchun yuqori molekulali polimerlar qo‘llaniladi. Ulardan shundaylari 
foydalaniladiki, qattiq (shishasimon, kristall) holatdan yuqori elastik holatga 
o‘tishida past (uy haroratidan past) haroratni tashkil qilgan bo‘lishi kerak. Rezina 
tayyorlash uchun qo‘llaniladigan elastomerlar odatda kauchuklar deb ataladi.

---

31 
Kauchuklar tabiiy va sintetik kauchuklarga bo‘linadi. Ularni ishlatilishiga 
ko‘ra umumiy va maxsus maqsadga ishlatiladigan kauchuklarga ajratib 
o‘rganamiz. Rezina tayyorlashda birgina kauchuk etarli emas, uning tarkibini 
quyidagi ingredientlar tashkil etadi: 
1) vulkanlovchi agentlar;
2) vulkanizatsiyani tezlatuvchilar; ba’zan esa sekiklatuvchilar;
3) to‘ldiruvchilar;
4) plastifikatorlar;
5) stabilizatorlar; 
6) antioksidantlar.
Ba’zi hollarda bu komponentlardan tashqari yana bo‘yovchilar pigmentlar, 
plastiklar va h.k. xam qo‘shiladi. 
Kauchuk benzol, benzin, uglerod sulfid va xloroformda yaxshi eriydi. Sof 
kauchukdan buyumlar tayyorlab bo‘lmaydi, chunki uning elastikligi va uzilishga 
chidamliligi etarli darajada yuqori emas. Past temperaturada u mo‘rt bo‘ladi, 
yuqori temperaturada esa yumshab, qovushqoq bo‘lib qoladi. SHuning uchun ham 
kauchukning sanoatda ishlatilishi 1839 yildan, ya’ni kauchukning mexanika 
REZINZA 
kauchuk 
Tezlashtirgich 
Eskirishga qarsh 
moddalar va 
antioksidantlar 
Bo’yo’qlar 
Plastifikatorlar 
To’ltirgichlar 
Vulkanlovch 
modda (agent) 
Yumshtgich 

---

32 
ximiyaviy xossalarini keskin yaxshilanishiga olib keluvchi vulkanlanish jarayoni 
kashf qilingandan so‘ng boshlandi. 
Kauchuk suyuqlik va gazlarni o‘tkazmaydi, ximiyaviy jihatdan barqaror, 
issiqlik va elektr tokini yaxshi izolyasiya qiluvchi elastik materialdir. 
Kauchukning eng asosiy va muhim xossasi elastiklikdir. Predmetning biror 
tashqi mexanikaviy kuch ta’sirida o‘z formasini o‘zgartirib, ta’sir to‘xtatilganda 
yana o‘zining dastlabki holatiga qaytish xossasi elastiklik deyiladi. Elastiklikni 
tushuntirishda prujina eng yaxshi misol bo‘la oladi. Bunday xususiyatga ega 
bo‘lmasdan deformatsiyalangan holatda qoladigan predmetlarni elastik 
predmetlardan farq qilib, plastiklar deb ataladi. Demak, plastik material tashqi 
kuch ta’sirida o‘z formasini o‘zgartiradi, lekin bu ta’sir yo‘qotilgandan so‘ng o‘z-
o‘zidan avvalgi holatiga qaytmaydi. 
Dunyoda kauchukning barcha xossalarini o‘zida mujassamlashtirgan 
boshqa material yo‘q. 
Rezinaning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan kauchukning xalq xo‘jaligidagi 
ahamiyati bebahodir. Avtomobil, aviatsiya, traktor, elektrotexnika sanoatlarining 
juda tez sur’atlar bilan rivojlanishi va umuman xalq xo‘jaligini texnika bilan 
qurollantirishning o‘sishi kauchukni birinchi darajali xomashyolar qatoriga qo‘ydi. 
Kauchukdan rezina shinalar, elektroizolyasion buyumlar, transporterlarning 
lentalari, keng iste’mol mollari (poyafzal, sport mollari, o‘yinchoqlar), turli xil 
meditsina buyumlari, laboratoriyalarda qo‘llaniladigan ba’zi predmetlar va ko‘plab 
shunga o‘xshash buyumlar tayyorlanadi. 
Kauchukning ximiyaviy xossalariii o‘rganish uni to‘yinmagan birikmalar 
uchun xarakterli bo‘lgan xossalarga ega ekanligini ko‘rsatadi. 
1860 yilda ingliz olimi Vilyams kauchukni quruq haydab olgan moddasini 
izopren deb atadi va uning tarkibi С
5
Н
8
ekanligini aniqladi. Oradan 22 yil o‘tgach, 
Tilden izoprenning struktura formulasini aniqlashga muvaffaq bo‘ldi va tabiiy 
kauchuk bilan izopren o‘rtasida bog‘lanish borligi aniqlandi. 

---

33 
Kauchukniig ximiyaviy tuzilishini aniqlashda K. Garries ishlari katta rol 
o‘ynadi. U kauchukni ozonladi va reaksiya natijasida hosil bo‘lgan 
mahsulotlarning 95% i levulin aldegiddan iborat bo‘lishini ko‘rsatdi: Kauchukni 
ozonlash 
natijasida 
levulin 
aldegidning 
hosil 
bo‘lishi 
kauchukmakromolekulasining 
ketma-ket 
ulangan 
izopren 
qoldiqlaridan 
tuzilganligini ko‘rsatadi.