Microsoft Word Материал резина lotin

 
 
 
 
 
 

---

38 
II. BOB. TABIIY VA SINTETIK KAUCHUKLAR 
2.1 Tabiiy kauchuk 
Tabiiy kauchuk geveya, gvayula, koksagiz, tausagiz va boshqa kauchukli 
o‘simliklarniig sutsimon shirasidan (lateksidan) olinadigan yuqori molekulyar 
elastik moddadir. Janubiy Amerikadagi hindlar bu sutsimon shirani kao chou 
(«kao» — daraxt, «chou» — yig‘lash), ya’ni daraxt ko‘z yoshi deb ataganlar. 
Keyinchalik bu moddaning xossalarini o‘rgangan fransuz olimlari unga kauchuk 
deb nom berganlar. 
Kauchukli o‘simliklar asosan ekvator atrofidagi tropik zonalarda, ya’ni 
Janubiy Amerika, Afrika va Malayya arxipelagida o‘sadi. Kauchuk beradigan 
asosiy o‘simlik Braziliya geveyasidir. Bo‘yi 45-59, aylanasi 2,5-4,8 m bo‘lgan bu 
bahaybat, serbarg va chiroyli daraxtning asosiy vatani Janubin Amerika bo‘lib, 
keyinchalik uning plantatsiyalari Shrilanka (Seylon), Indoneziya, Hindiston va 
boshqa joylarda ham barpo qilindi. 

---

39 
Qator tropik mamlakatlarda kauchuk hozir ham ko‘p miqdorda geveya 
daraxtidan olinadi. Kauchuk olish uchun daraxtning po‘stlog‘i kesiladi va undan 
sutsimon shira ajralib chiqa boshlaydi. Lateks kesilgan joyga mahkamlab qo‘yilgan 
idishga solib olinadi. 
Sutsimon shira kauchukning suvdagi kolloid eritmasi bo‘lib, tarkibida 
taxminan 35% gacha kauchuk, 55-60% suv, 1-2% oqsil moddalari, 1,5-2% smola 
va 0,5-1% mineral tuzlar bo‘ladi. yig‘ib olingan sutsimon shiraga ozroq miqdorda 
sirka yoki chumoli kislota qo‘shish yo‘li bilan koagulyasiyaga uchratiladi, natijada 
lateksdagi mayda zarrachalar holidagi kauchuk quyuq massa holida ajralib chiqadi. 
Eritmadan ajratib olingan xom kauchuk quritiladi va oksidlanish hamda 
mog‘orlanishdan saqlash uchun dudlanadi. 
Tabiiy kauchuk molekulyar massasi turlicha (50000 dan 3 milliongacha) 
bo‘lgan polimer gomologlar aralashmasi bo‘lib, uning asosiy massasini molekulyar 
massasi bir milliondan kattaroq baholagan fraksiyalar tashkil qiladi. 
Lateks. Lateks – kauchuksimon o‘simlik sutsimon sok bo‘lib, kauchukni 
suvli dispersiya bo‘lib,% gacha bo‘ladi. Odatda latekslar sharsimon yoki noksimon 
formada bo‘lib, globula deb ataladi. Globulalarni o‘lchamlari bir hil bo‘lmaydi (0,5 
dan 3 mkm gacha). 1 gr. 40% li lateksda o‘rtacha 0,26 mkm li 5
10
13
ta zarracha 
bo‘ladi. Lateksni zichligi konsentratsiyasiga bog‘liq: kauchuk faza – 914kg/m
3
, 
dispersion muhit (serumaniki) – 1020 kg/m
3
. 

---

40 
Daraxtdan olingan lateks kuchsiz ishqoriy (pH=7,2) muhitda bo‘lib, 
ma’lum vaqt davomida barqaror bo‘ladi. So‘ng asta- sekin pH 6,9-6,6 ga tushushi 
natijasida koagulyasiya boshlanib, serumadan kauchuk fazasi ajraladi. O‘z o‘zidan 
koagulyasiyani oldini olish maqsadida odatda lateksga 0,5% ammiak qo‘shiladi. 
Lateksni pH =10 bo‘lganda uni uzoq vaqt davomida saqlash imkoniyati tug‘iladi. 
Lateks quyidagi tarkibga ega (%): 
Suv – 52,3-67; kauchuk – 37,3-29,5; shakar – 4,2-1,2; smola – 3,4-1,0; 
oqsil – 2,7-0,9; qurum – 0,2-0,4. 
Ammiak bilan stabillangan latekslarni kauchuk olishda yoki matolarni 
shimdirishda qo‘llaniladi. Ularni tashish oson bo‘lishi uchun konsentrlanadi. 
Latekslarni konsentrlash quyidagi usullarda amalga oshiriladi: sentrafugalash, 
bug‘latish, cho‘ktirish, filtrlash va elektrdekontatsiya. Sanoatda sentrafugalash va 
bug‘latish keng ishlatiladi. Sentrafugalashni qo‘llanilganda aylanish tezligi 18000 
ay/min markazdan qochma sentrafugadan foydalaniladi va natijada ikki fazaga 
ajraladi. 1-chi fraksiyasi 60% qo‘riq mahsulot saqlaydi; 2-chi fraksiya esa 10-15% 
ni saqlaydi. Lateksni bug‘lanish usuli bilan konsentrlashda qizdirish bilan 
foydalaniladi. Jarayon tez ketishi uchun vakuum va issiq havodan foydalaniladi. 
Haydash vaqtida lateksni turg‘unligini oshirish maqsadida KOH, yog‘ kislotalarni 
sovuni va ammiak qo‘shiladi. Ikkala usulda oxirgi qoldiq mahsulot tarkibi turlicha 
bo‘ladi.
Xalqaro standartlarga ko‘ra tabiiy kauchukni 8 ta tur va 35 ta sortdan 
iborat. Eng asosiy turi bu Smoked-shits (Ribbed Smoked Sheets) va svetliy krep 
(Pale Crepe Rubber).