Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi

3-§. Mehnatga haq to‘lash va uning tizimi 
(MK 153–156-m.) 

Ish haqi ish beruvchining o‘z xodimlariga ularning mehnati uchun

to‘lashi shart bo‘lgan haq shaklidir. Mehnat haqining miqdori ish
beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat
haqi qonun hujjatlarida belgilangan eng kam miqdordan oz bo‘lishi
mumkin emas va uning eng ko‘p miqdori biron-bir tarzda cheklanmaydi.
Ish haqi asosiy va qo‘shimcha qismlardan iborat. Asosiy qism ish
haqining nisbatan doimiy qismi hisoblanadi. Unga tarif bo‘yicha
belgilangan maosh, ustama va qo‘shimcha haqlar muayyan muddatga
belgilanadi hamda ish yomonlashgan taqdirda, bekor qilinadi.
Qo‘shimcha qismga yil yakunlariga ko‘ra mehnatning natijalari uchun
beriladigan mukofot va rag‘batlantirishlar kiradi. Ish haqini huquqiy
jihatdan tartibga solib turishning ikki: davlat va mahalliy turlari mavjud.
Davlat tomonidan tartibga solish – davlat hokimiyati va boshqaruv
organlari tomonidan mehnatga haq to‘lashning umumiy shartlari
belgilanishidan iborat.
Mahalliy tartibga solish – huquq qoidalarida mehnatga haq to‘lash
shartlarini belgilashdan iborat bo‘lib, ular ish beruvchi tomonidan kasaba
uyushma qo‘mitasi bilan birgalikda o‘zlariga berilgan huquqlar doirasida
ishlab chiqiladi.
Mehnat kodeksida belgilanishicha, muayyan muddat uchun
belgilangan ish vaqtini to‘liq ishlab bergan va o‘zining mehnat
vazifalarini, mehnat normalarini bajargan xodimning mehnat haqi, u
ishlayotgan korxona mulkchilikning qaysi shaklida ekanligidan qat’i
nazar, respublika qonunlarida belgilangan eng kam ish haqidan oz
bo‘lmasligi lozim.
Haq to‘lashda tarif stavkalari, maoshlar, tarifsiz tizimni asos qilib
olishni ish beruvchining o‘zi mustaqil hal qiladi. Tarif stavkalari,
maoshlar, mukofotlar, boshqa xil rag‘batlantirish to‘lovlari, shuningdek
xodimlarning ayrim toifalari o‘rtasida ularning miqdori nisbati haqidagi
masalalarni hal etish huquqi ish beruvchining o‘ziga berilgan. Uning bu
haqdagi qarori yo jamoa shartnomasida yoki boshqa xil normativ
hujjatlarda o‘z ifodasini topgan bo‘lishi kerak.
Tabiiy iqlim va turmush sharoitlari noqulay bo‘lgan joylarda mehnat
haqiga tuman koeffitsiyentlari va ustamalar belgilanadi. Tuman

---

116
koeffitsiyentlari va ustamalar joriy qilinadigan joylarning ro‘yxati,

shuningdek ularning qo‘llanishi tartibi va miqdori O‘zbekiston
Respublikasining Hukumati tomonidan belgilanadi.
Mehnatga haq to‘lash shartlari qaysi tartibda o‘rnatilgan bo‘lsa, o‘sha
tartibda o‘zgartiriladi. Mehnatga haq to‘lashning yakka shartlarini xodim
uchun noqulay tomonga o‘zgartirishga uning roziligisiz yo‘l qo‘yilmaydi.
Istisno tariqasida bunday o‘zgartirishga:
– texnologiyada, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishda
o‘zgarishlar yuz bergan taqdirda, basharti mehnatga haq to‘lashning
avvalgi shartlarini saqlab qolish mumkin bo‘lmasa;
– qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda yo‘l qo‘yilishi mumkin.
Mehnat haqi shartlarini o‘zgartirish haqida xodim kamida 2 oy oldin
ogohlantirilishi lozim.
Mehnatni normalash deganda, har bir xodim alohida yoki brigada
mahsulot birligini bajarishi uchun zarur bo‘lgan mehnat (vaqt) sarfini
belgilashdan iborat.
Mehnatni normalashning quyidagi turlari mavjud:
a) vaqt normasi;
b) ishlab chiqarish normasi;
d) xizmat ko‘rsatish normasi;
e) xodimlar soni normasi;
f) normalangan topshiriq.
Ish haqi tizimi deyilganda, mehnat me’yori bilan mehnat uchun
to‘lanadigan haq miqdori o‘rtasida nisbat belgilash usuli tushuniladi.
Mehnatni hisobga olib borish qanday usulda amalga oshirilishiga qarab,
xodimlarga vaqt va tayyorlangan mahsulot miqdori bilan ish haqi
to‘lashning vaqtbay va ishbay tizimi qo‘llaniladi.
Vaqtbay tizimida mehnatga haq haqiqatda ishlangan vaqt – soat, kun,
oy uchun to‘lanadi, shuning uchun ham bu soatbay, kunbay, oy uchun
mehnat haqi to‘lash deb ataladi. Xodimlarning asosiy qismi oylik lavozim
maoshlari oladi.
Ish haqi to‘lashning ishbay tizimida xodimning mehnatiga u ishlab
chiqargan har bir mahsulot birligi uchun ishbay baholar bo‘yicha haq
to‘lanadi. Bu tizim qo‘llanilganda, xodimning ish haqi u qancha yaroqli
mahsulot ishlab chiqarganiga yoki qancha ishni bajarganligiga bog‘liq
bo‘ladi. Ishbay ishlovchi xodimning ish haqi qilingan ishlarni haq
to‘lanadigan davr mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot birliklari

---

117
soniga ko‘paytirish orqali belgilanadi. Ishbay asosida haq to‘lashning

quyidagi turlari mavjud:
– bevosita ishbay;
– bilvosita ishbay;
– ishbay progressiv;
– akkord tizimi.