Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc

Alohida turdagi mehnat shartnomalariga quyidagilar kiradi: 
1) xodimlarni tashkiliy ravishda ishga qabul qilish; 
2) konkurs asosida ishga qabul qilish; 
3) mavsumiy ishga qabul qilish; 
4) o‘rindoshlik bo‘yicha ishga qabul qilish; 
5) kasanachilik bo‘yicha ishga qabul qilish. 
Xodimlarni tashkiliy ravishda ishga qabul qilish fuqarolarni ixtiyoriy 
asoslarda boshqa yerlarda joylashgan korxonalardagi doimiy yoki 
mavsumiy ishlarga rejali ravishda jalb etishning asosiy usulidir. 
Tashkiliy ravishda ishga qabul qilish ishga joylashtirish byurolarida 
amalga oshirilib, korxona nomidan muddatli yozma mehnat shartnomasi 
tuziladi. Shartnoma 18 yoshdan 55 yoshgacha erkaklar va 18 yoshdan 55 
yoshgacha bo‘lgan ayollar bilan 2 yilgacha yoki 3 yil muddatga tuziladi. 
Shartnoma tuzilishidan oldin fuqarolar majburiy tibbiy ko‘rikdan 
o‘tkazilishi shart. 
Yashash joyidan boshqa joylarga tashkiliy ravishda ishga qabul qilish 
tartibida shartnoma tuzgan xodimlarga bir yo‘la yordam puli beriladi va 
ko‘chib o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar to‘lanadi. Fuqarolarga uy-
joy, kasbi va ixtisosi bo‘yicha ish, shuningdek, o‘qish va malakasini 
oshirish uchun imkoniyat beriladi. 
Kasanachilar (uyda ishlovchilar) – korxona tomonidan ajratiladigan 
materiallar, mehnat qurollari va vositalaridan foydalanib, o‘z shaxsiy 
mehnati bilan ishlarni uyda bajarish haqida ish beruvchi bilan mehnat 
shartnomasini tuzgan shaxslardir. Kasanachilarga o‘z mexanizmlari va 
asbob-uskunalaridan foydalanishga ruxsat berilishi mumkin. Kasana- 
chilar xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqaradilar, fuqarolar va ish 
beruvchilarga ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatadilar hamda boshqa 

---

71 
ishlarni ham bajaradilar. Ishlar kasanachilarning oila a’zolari qatnashu- 
vida ham bajarilishi mumkin. 
Amaldagi qonunlarga asosan, 15 yoshgacha bolalari bo‘lgan 
ayollarga, nogironlar va pensionerlarga, tibbiy ko‘rik tomonidan uy 
sharoitida ishlash tavsiya etilgan, mehnat qobiliyati past shaxslarga, kasal 
oila a’zolariga uzoq vaqt qarab turuvchi shaxslarga uyda ishlash 
to‘g‘risida ish beruvchi bilan mehnat shartnomasi tuzishda imtiyozli 
huquqlar beriladi. 
Kasanachilar bilan mehnat shartnomasi yozma ravishda tuzilib, unda 
asosiy va qo‘shimcha shartlar belgilanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2006- yil 5- 
yanvardagi «Yirik sanoat korxonalari bilan kasanachilikni rivojlantirish 
asosidagi ishlab chiqarish va xizmatlar o‘rtasida kooperatsiyani 
kengaytirishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni 
kasanachilikni rivojlantirish mehnat sohasidagi dolzarb vazifalardan biri 
ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. 
Mavsumiy ishlar – yil bo‘yi emas, balki 6 oydan oshmaydigan ma’lum 
davr (mavsum) davomida bajariladigan ishlardir. Mavsumiy ishlarning 
maxsus ro‘yxati mavjud. Ular jumlasiga, masalan, qor va muz tozalash 
kabi ishlar kiradi. Mavsumiy ishlarga qabul qilinganlarga nisbatan qonun-
qoidalar ba’zi istisnolar bilan joriy qilinadi. Masalan, mavsumiy ishga 
qabul qilishda sinov qo‘llanilmaydi, mavsumiy xodimlar ma’muriyatni 3 
kun oldin ogohlantirgan holda, mehnat shartnomasini bekor qilish 
huquqiga egadir, ular ta’til olish yoki uni pullik kompensatsiya bilan 
almashtirish huquqidan foydalanmaydilar. 
O‘rindoshlik – xodimning o‘zining asosiy ishlaridan tashqari, alohida 
mehnat shartnomasi asosida muntazam haq to‘lanadigan boshqa ishlarni 
bajarish. O‘rindoshlikda xodimlarga o‘z asosiy ish joyidagi bitta ish 
beruvchi yoki boshqa ish beruvchida ishlashga ruxsat beriladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 160-moddasida bir 
kasbda (lavozimda) ishlaganlik, xizmat ko‘rsatish doirasi kengayganligi, 
bajariladigan ishlar hajmi ortganligi, o‘zining asosiy ishi bilan bir qatorda 
ishda vaqtincha bo‘lmagan xodimlarning vazifalarini bajarganlik uchun, 
shuningdek o‘rindoshlik asosida ish bajarilganida (xodim o‘zining asosiy 
ishini bajarishidan tashqari, asosiy ishidan bo‘sh vaqtida mehnat 
shartnomasi asosida boshqa haq to‘lanadigan ishni bajarganda), 
xodimlarning mehnat haqi miqdori mehnat shartnomasining taraflari 

---

72 
o‘rtasidagi kelishuvga binoan amalda bajarilgan ish yuzasidan belgilanishi 
nazarda tutilgan. 
Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasida o‘rindoshlar mehnatini 
tartibga soluvchi me’yoriy hujjat qabul qilinmaganligi sababli 
o‘rindoshlar mehnatiga oid munosabatlar 1989-yil 9-martda sobiq Ittifoq 
davlat Mehnat komiteti tasdiqlagan (1990-yil 15-avgustda o‘zgartishlar 
kiritilgan) Nizom bilan tartibga solib kelinmoqda. Shuni eslash joizki, bu 
nizomning faqat Mehnat kodeksi va O‘zbekiston Respublikasida amal 
qilayotgan boshqa me’yoriy hujjatlarga zid kelmaydigan qismigina 
qo‘llanilishi kerak. 
O‘rindoshlikni kasblar, lavozimlarni qo‘shib bajarish, shuningdek 
xizmat doirasini kengaytirishni ishlar hajmining kengayganligi 
tushunchasidan farqlay bilmoq kerak. Jumladan: 
1) xodim o‘rindoshlik asosida ishlaganida, asosiy ishdagi vaqtidan 
tashqari, qo‘shimcha vazifalarni bajaradi. Qo‘shib bajarishda esa qo‘- 
shimcha vazifalar asosiy ish bo‘yicha majburiyatlar bilan bir ish vaqtining 
o‘zida bajariladi; 
2) o‘rindoshlik ishi asosiy ish joyidagi korxona va boshqa 
korxonada ham bajarilishi mumkin. Qo‘shib bajarish esa faqat bir 
korxonaning o‘zida amalga oshiriladi. 
3) qonun hujjatlarida o‘rindoshlik bo‘yicha ish muddati cheklangan. 
U asosiy ish bo‘yicha kuniga to‘rt soatdan va asosiy ishdan bo‘sh 
kunlarida to‘la ish kunidan oshmasligi kerak. Barcha hollarda ham 
o‘rindoshlik bo‘yicha ishning muddati xodimlarning tegishli toifasi uchun 
belgilangan ish vaqti oylik me’yorining yarmidan ortib ketmasligi kerak. 
Qo‘shib olib borish tartibida esa, qo‘shimcha vazifalarning bajari- 
lishi vaqt bilan emas, balki xodimning asosiy ishi bilan bir vaqtda, 
qo‘shimcha ish hajmini bajarish qobiliyati va imkoniyati bilan belgilanadi. 
Bir vaqtda bir necha korxonada o‘rindoshlik bo‘yicha ishlashga ruxsat 
etiladimi, degan savolning tug‘ilishi tabiiy. Umumiy qoidaga ko‘ra, bir 
necha korxonada o‘rindoshlik asosida ishlashga ruxsat etilmaydi. Xodim 
o‘rindoshlik bo‘yicha asosiy ish joyida yoki boshqa korxonada ishlashga 
haqlidir. 
Lekin bu umumiy qoidaga istisno holatlar ham mavjud. Mutaxas- 
sisligi bo‘yicha bir necha korxonalarda ishlashga: 
a) o‘rta maktablar, o‘rta maxsus, hunar texnika va boshqa o‘quv 
yurtlarining o‘qituvchilari, tarbiyachilari, konsertmeysterlari, jo‘rlik 

---

73 
qiluvchi sozandalari, ularga mehnat haqi bo‘yicha tenglashtirilgan 
xodimlarga; 
b) maktabgacha, maktabdan tashqari va boshqa bolalar muassasalari, 
sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot, madaniyat va san’at muassa- 
salarining pedagogik xodimlariga; 
d) tibbiyot va farmatsevtika xodimlariga; 
e) veterinar xodimlarga; 
f) to‘garaklarning badiiy rahbarlari, sport murabbiylari va boshqa 
mutaxassislarga ruxsat etiladi. 
Shuni ham eslatib o‘tish kerakki, o‘rindoshlik asosida ishlash uchun 
asosiy ish joyidagi ish beruvchi va kasaba uyushmasi qo‘mitasining 
roziligi talab qilinmaydi. 
Shu yerda o‘rindoshlik asosida ishlash qaysi toifadagi xodimlarga 
nisbatan cheklanadi, degan savolga javob berish kerak bo‘ladi. Bunga 
javoban aytish lozimki, yuqorida eslatib o‘tilgan Nizomning ikkinchi 
bandiga ko‘ra, korxonalarning rahbarlari, kasaba uyushma qo‘mitalari 
yoxud xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan hamkorlikda alohida 
mehnat shartlari va tartibiga ko‘ra, ba’zi kasb va lavozimlardagi 
o‘rindoshlik, qo‘shimcha ishlar xodimlarning sog‘lig‘iga yoki ishlab 
chiqarishning xavfsizligiga qarshi oqibatlarni keltirib chiqarsa, shu 
kasblar va lavozimlardagi xodimlarga nisbatan o‘rindoshlikka cheklashni 
joriy etish mumkin. O‘rindoshlik asosida ishlashni cheklashlar, 
shuningdek 18 yoshga to‘lmagan shaxslar va homilador ayollarga ham 
joriy etiladi. 
Agar qonun hujjatlarida boshqa holat nazarda tutilmagan bo‘lsa, bir 
vaqtning o‘zida ikkita rahbarlik lavozimini (usta lavozimidan tashqari) 
egallashga yo‘l qo‘yilmaydi. Rahbar lavozimlariga jamoalarga rahbarlik 
qilish bilan bog‘liq lavozimlar kiradi. 
Shunga e’tiborni qaratish lozimki, qonun hujjatlarida xodimlarning 
ayrim toifalariga o‘rindoshlik yo‘li bilan ishlashni cheklash nazarda 
tutiladi. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112- 
moddasi va O‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 14-dekabrda qabul 
qilingan «Sudlar to‘g‘risida»gi yangi tahrirdagi qonunining 65-moddasi 
sudyalarning siyosiy partiyalarning a’zosi bo‘lishi va siyosiy harakatlarda 
ishtirok etishi, shuningdek ilmiy va pedagogik faoliyatdan tashqari haq 
to‘lanadigan boshqa biron-bir lavozimni egallash mumkin emasligini 
nazarda tutadi. 

---

74 
O‘zbekiston Respublikasining 2001-yil 29-avgustda qabul qilingan 
«Prokuratura to‘g‘risida»gi yangi tahrirdagi qonunining 43-moddasiga 
ko‘ra prokuratura organlarining xodimlari haq to‘lanadigan boshqa biron-
bir faoliyat turi bilan shug‘ullanishi mumkin emas, bundan ilmiy, 
pedagogik va ijodiy ishlar mustasnodir.