Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc

Savol va topshiriqlar 
1. Ish vaqti tushunchasi va uning turlarini aytib bering. 
2. Ish vaqtidan tashqari ishlar tushunchasi va tartibini tushuntiring. 
3. Yillik qo‘shimcha ta’tillar, ularning turlari va berish tartibini ayting. 
4. IIO xodimlari mehnatiga haq to‘lash va ish haqi tizimini tushuntiring. 
5. Ish haqidan ushlab qolish tartibi qanday amalga oshiriladi? 

---

122 
7-mavzu 
MEHNAT INTIZOMI. ICHKI ISHLAR ORGANLARIDA INTIZOM. 
MEHNAT SHARTNOMASI TARAFLARINING MODDIY 
JAVOBGARLIGI 
 
1- 
§. Mehnat intizomining tushunchasi, ahamiyati va uni 
mustahkamlash omillari 
 
Bozor munosabatlari sharoitida, ayniqsa, ishlab chiqarish sohasida 
tartib-intizomning ahamiyati juda muhimdir. Shu sababli mehnat 
intizomiga oid qoidalar ish beruvchilar bilan xodimlar o‘rtasida 
tuziladigan mehnat shartnomasi (kontrakt)ning yetakchi shartlarini tashkil 
etadi. 
Mehnat intizomi deganda, avvalo, korxona, muassasa va tashkilotda 
o‘rnatilgan tartib-qoidalar tushunilishi kerak. Bunday tartib-qoidalar ishni 
tashkil etish va muayyan mehnat vazifalarini amalga oshirishni, asbob-
uskunalar va boshqa jihozlar bilan qanday munosabatda bo‘lishni, ish 
vaqti rejimiga rioya qilishni, mehnat muhofazasiga oid talablarni 
bajarishni, xullas, ish jarayonidagi barcha xatti-harakatlarni o‘z ichiga 
oladi. 
Mehnat intizomiga taalluqli qoidalar Mehnat kodeksida, ayrim xalq 
xo‘jalik tarmoqlarida amal qiluvchi intizom ustavlarida, korxonalarda 
tuzilgan jamoa shartnomalarida, ichki mehnat tartib-qoidalarida, ma’lum 
ishlarni bajarish yuzasidan yo‘riqnomalarda va boshqa lokal normativ 
hujjatlarda nazarda tutiladi. 
Mehnat intizomi har bir xodim faoliyatining asosiy mezonidir. 
Shuning uchun ham ish beruvchi ishga yangi qabul qilingan har bir 
xodimni ishga qo‘yishdan oldin korxona ichki tartib-qoidalari, unga 
yuklatilgan vazifaning mohiyati, uning asosiy burchlari nimalardan 
iboratligi bilan atroflicha tanishtirishi kerak. 
Mehnat intizomi – bu xodimning mehnat shartnomasi (kontrakti), 
ichki mehnat tartib-qoidalari, shuningdek nizomlar va mansab 
yo‘riqnomalari bilan o‘z zimmasiga yuklangan vazifalariga qattiq rioya 
qilishidan iborat. Korxonada mehnat tartibi ish beruvchi tomonidan 
kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi 

---

123 
bilan kelishib tasdiqlanadigan ichki mehnat tartibi va qoidalari bilan 
belgilanadi. 
Korxonaning ichki mehnat tartib-qoidalari deganda, korxona ichida 
o‘rnatilgan tartib-qoidalar nazarda tutiladi va bu qoidalarga qat’iy rioya 
qilish korxonada ishlayotgan barcha xodimlar uchun majburiy sanaladi. 
Ichki mehnat tartib-qoidalari xodim bilan korxona ma’muriyati 
(boshqaruvchilari), xodimlarning o‘zaro munosabatlari, ishlarning 
bajarilish rejimlari va boshqa holatlarni o‘z ichiga oladi. Ichki mehnat 
tartib-qoidalari xodim va ish beruvchi majburiyatlari, ish va dam olish 
vaqti rejimi, rag‘batlantirish va intizomiy javobgarlikka tortish tartiblarini 
o‘zida mustahkamlovchi lokal normativ-huquqiy hujjatlar bo‘lib 
hisoblanadi. Korxonalarda ichki mehnat tartibini huquqiy tartibga solish 
korxona 
mehnat 
jamoasi 
umumiy 
majlisi 
(konferensiyasi)da 
tasdiqlanadigan ichki mehnat tartib-qoidalari bilan amalga oshiriladi. 
Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 
1999-yil 14-iyunda 746-tartib raqami bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan 
147-sonli «Idoraviy bo‘ysunishi, mulkchilik shakli va xo‘jalik faoliyati 
yo‘nalishidan qat’i nazar korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uchun 
ichki tartibning namunaviy qoidalari» mavjud
1
bo‘lib, har bir korxona 
o‘zining ichki mehnat tartib-qoidalarini ushbu namunaviy qoidalar 
talablariga asoslangan holda ishlab chiqishi va joriy etishi lozim. 
Namunaviy ichki mehnat tartib-qoidalarida xodim va ish 
beruvchining asosiy majburiyatlari sanab ko‘rsatilgan. 
Mehnat huquqi fani va qonunchilik amaliyotida mehnat intizomini 
ta’minlash va mustahkamlashning quyidagi ikki usulidan foydalaniladi: 
1) ishontirish. Mehnat shartnomasi tomonlarini iqtisodiy, ma’naviy 
jihatdan manfaatdor qilish, mehnat intizomiga og‘ishmasdan amal qilish 
ular uchun juda ham foydali ekanligiga ishontirishga qaratilgan tashkiliy- 
huquqiy tadbirlar yig‘indisini o‘z ichiga oladi; 
2) majburlash. Mehnat intizomiga shu talablar buzilganida huquqiy 
majburlov choralari, intizomiy va moddiy jazolarning qo‘llanishini taqozo 
etadi. Bu narsa xodimga nisbatan olganda turli intizomiy jazolarning 
qo‘llanilishida, ish beruvchiga nisbatan olganda esa unga 
1
Qarang: Ўзбекистон Республикаси вазирликлари, Давлат қўмиталари ва 
идораларининг норматив актлари ахборотномаси. – Т., 1999. 

---

124 
turli moliyaviy jazolarning qo‘llanilishida hamda korxonaning bankrot 
bo‘lishida namoyon bo‘lishi mumkin. 
Xalq xo‘jaligining ba’zi tarmoqlarida xodimlarning ayrim toifalari 
uchun intizom to‘g‘risidagi ustav va nizomlar amal qiladi. Mehnat 
intizomi – bu faqat qonun normalari talablarini so‘zsiz bajarish bo‘libgina 
qolmay, balki ishga ijobiy munosabatda bo‘lish uchun yuksak ish sifatini, 
ish vaqtidan unumli foydalanishni ta’minlash hamdir. 
Qonunga binoan mehnat intizomi bir qancha aniq tadbirlar bilan, ya’ni 
yuqori unumli ish uchun zaruriy tashkiliy va iqtisodiy sharoitlarni 
yaratish, mehnatga ongli, ijodiy munosabatda bo‘lish, ishontirish, 
rag‘batlantirish usullari, shuningdek zarur hollarda intizomiy ta’sir 
choralarini qo‘llash orqali ham ta’minlanadi. Shu bilan birga, mehnatni 
tashkil etish va unga haq to‘lashning ilg‘or shakllarini joriy etish, mehnat 
va ishlab chiqarish intizomini mustahkamlash, mehnat qonunlariga 
og‘ishmay rioya qilish, ishlab chiqarishni moddiy va texnik jihatdan to‘la 
ta’minlash, xodimlarning ehtiyojlari va talablariga e’tibor qaratish, 
ularning mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilab borish mehnat 
intizomini yuksak darajada ta’minlashning eng muhim shartlari 
hisoblanadi. 
Mehnat intizomi haqidagi tartib-qoidalar quyidagilarda mustahkam- 
langan: 
1. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida (6-bob); 
2. Xo‘jalik faoliyatiga oid qonunlarda (masalan, O‘zbekiston 
Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlari- 
ning kafolatlari to‘g‘risida»gi, «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining 
kafolatlari to‘g‘risida»gi va boshqa qonunlar); 
3. Xo‘jalik faoliyati tarmoqlariga oid bo‘lgan normativ-huquqiy 
hujjatlarda (masalan, temir yo‘l transport sohasida qo‘llanadigan intizom 
Ustavlari va boshqa); 
4. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarini boshqarishga oid O‘zbekiston 
Respublikasi hukumati hujjatlarida (masalan, davlat-aksiyadorlik ja- 
miyatlarining ayrim turlariga oid Nizomlar va h.k.); 
5. Korxonalarning ichki mehnat tartibi-qoidalari, mansab yo‘riqno- 
malari va boshqa lokal normativ hujjatlarda; 
6. Ishlarni xavfsiz va bezarar olib borish qoidalarida; 
7. Xodim bilan ish beruvchi o‘zaro tuzgan mehnat shartnomasi 
(kontrakti)da; 
8. Boshqa shakllardagi normativ-huquqiy aktlarda. 

---

125 
Mehnat intizomini ta’minlashda iqtisodiy, tashkiliy-ruhiy, huquqiy 
usullardan keng foydalaniladi. Mehnat intizomini mustahkamlashning 
huquqiy usullari qonunda ko‘zda tutilgan vositalar qo‘llanishi orqali 
xodim va ish beruvchi xulq-atvorini belgilangan qoidalar doirasida ushlab 
turilishiga qaratilgan. 
Mehnat kodeksining 176-moddasiga ko‘ra mehnat intizomini 
mustahkamlash borasida xodimning burchlari quyidagilardan iborat: 
• xodim o‘z mehnat vazifalarini halol, vijdonan bajarishi; 
• mehnat intizomiga rioya qilishi; 
• ish beruvchining qonuniy farmoyishlarini o‘z vaqtida va aniq 
bajarishi; 
• texnologiya intizomiga, mehnat muhofazasi, texnika xavfsizligi va 
ishlab chiqarish sanitariyasi talablariga rioya qilishi; 
• ish beruvchining mol-mulkini avaylab-asrashi shart. 
Xodimning mehnat vazifalari ichki tartib-qoidalarda, intizom 
to‘g‘risidagi ustav va nizomlarda, korxonada qabul qilinadigan lokal 
hujjatlarda (jamoa shartnomalari, yo‘riqnomalar va boshqalarda), mehnat 
shartnomasida aniq belgilab qo‘yiladi. 
Mehnat kodeksining 177-moddasiga ko‘ra, ish beruvchining burch- 
lari quyidagilar: 
• xodimlar mehnatini tashkil qilish; 
• qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda, mehnat shartnomasida 
nazarda tutilgan mehnat sharoitlarini yaratib berishi; 
• mehnat va ishlab chiqarish intizomini ta’minlashi; 
• mehnat muhofazasi qoidalariga rioya etishi; 
• xodimlarning ehtiyoj va talablarini qondirishi, ularning mehnat va 
turmush sharoitlarini yaxshilab borishi; 
• Mehnat kodeksiga muvofiq jamoa shartnomalarini tuzishi shart. 
Mehnat intizomini ta’minlash usullari xususida to‘xtaladigan bo‘lsak, 
bu masala MKning 179-moddasida ham o‘z yechimini topgan. Mazkur 
moddaga muvofiq mehnat intizomi quyidagi usullar orqali ta’minlanadi: