Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc

3- 
§. Moddiy javobgarlik tushunchasi va uning ahamiyati 
 
Moddiy javobgarlik deganda, mehnat shartnomasining bir tarafi (ish 
beruvchi yoki xodim) mehnat sohasidagi vazifalarni bajarish munosabati 
bilan boshqa tarafga yetkazgan zararini amaldagi qonunlarga muvofiq 
qoplashi tushuniladi. 
Mehnat shartnomasi yoki unga qo‘shimcha ravishda tuzilgan yozma 
shakldagi kelishuvda, shuningdek jamoa shartnomasida mehnat 
shartnomasi taraflarining moddiy javobgarligi aniqlashtirib qo‘yilishi 
mumkin. Bunda shartnoma bo‘yicha ish beruvchining xodim oldidagi 
javobgarligi Mehnat kodeksida nazarda tutilganidan kam, xodimning ish 
beruvchi oldidagi javobgarligi esa ko‘p bo‘lmasligi kerak. 
Zarar yetkazilganidan keyin mehnatga oid munosabatlarning bekor 
qilinganligi mehnat shartnomasi taraflarini moddiy javobgarlikdan ozod 
qilishga asos bo‘lmaydi. 
Mehnat qonunlariga muvofiq, moddiy javobgar shaxs – bu hisob 
berish sharti bilan o‘ziga ishonib topshirilgan qimmatliklarning but 
saqlanishini ta’minlamagan, vujudga kelgan zarar uchun to‘liq moddiy 
javobgar xodim. Moddiy javobgarlik belgilangan tartibda ish faoliyati 
o‘zlariga yuklatilgan qimmatliklarni saqlashdan iborat bo‘lgan xodim 
bilan ish beruvchi o‘rtasida tuzilgan alohida yozma shartnomaga yoki 
maxsus qonun aktlarida belgilangan qoidalarga muvofiq qoplanadi. 
Odatda moddiy javobgar shaxs bilan to‘liq javobgarlik to‘g‘risida yakka 
tartibda shartnoma tuziladi, ayrim turdagi ishlarni birgalikda bajarishda 
esa brigada moddiy javobgarligi joriy etilishi mumkin. Maxsus yoki 
professional tayyorgarlikka ega, 18 yoshga yetgan xodim moddiy 
javobgar shaxs bo‘lishi mumkin. 
Ularni ishdan bo‘shatish va boshqa ishga o‘tkazish bosh hisobchi 
bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Moddiy javobgarlik bilan 
bog‘liq lavozimlarga sudning hukmi bilan bunday lavozimlarni egallash 
yoki muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum qilingan 
shaxslarni qabul qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ilgari o‘g‘irlik, poraxo‘rlik va 
boshqa g‘arazli jinoyatlar uchun sudlangan shaxslar agar sudlanganlik olib 
tashlanmagan yoki bekor qilinmagan bo‘lsa, moddiy javobgarlik bilan 
bog‘liq ishlarga qabul qilinmaydi. Moddiy javobgarlik to‘g‘risidagi 
shartnoma – xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi bitimdir. 
Bunday shartnomalar mehnat shartnomasiga qo‘shimcha ravishda 
yozma shaklda tuziladi. Bunday shartnoma tuzgan xodim moddiy 

---

133 
javobgar shaxs hisoblanadi. Moddiy javobgarlik to‘g‘risidagi shartnoma 
o‘ziga berib qo‘yilgan qimmatliklarni saqlash, ishlatish, sotish (berish), 
tashish yoki ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan 
lavozimni egallovchi yoki ishni bajaruvchi muomala layoqatiga ega 
bo‘lgan xodim bilan tuzilishi mumkin. 
Amaldagi qonunchilikka binoan to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risi- 
dagi yozma shartnomalar faqat markazlashgan tartibda tasdiqlangan 
maxsus ro‘yxatda nazarda tutilgan ishlar, lavozimlar uchun xodimlar bilan 
tuziladi. 
Yuqorida ta’kidlanganlarni hisobga olib, Mehnat kodeksiga binoan, 
to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risidagi shartnomani tuzish mumkin 
bo‘lgan xodimlar toifasining ro‘yxati korxona ichki tartibi va jamoa 
shartnomalarida belgilanadi. Agar ular tuzilmagan bo‘lsa: ish beruvchi va 
kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoxud xodimlarning boshqa vakillik 
organlari o‘rtasidagi kelishuv bo‘yicha belgilanadi. Bunday lavozimlar va 
ishlarning turiga: kassirlar, yuklarni tashish bo‘yicha ekspeditorlar, 
moddiy boyliklarni saqlash uchun qabul qilish, saqlash, berish bo‘yicha 
hamda qimmatbaho metallar, toshlarni va ulardan qilingan buyumlarni 
sotib olish, sotish, almashtirish, tashish, yetkazib berish, shuningdek 
qishloq xo‘jalik va boshqa hayvonlarni parvarish qilish, saqlash va 
ko‘paytirishga doir ishlar kiritilgan. 
Mehnat kodeksining 186-moddasiga ko‘ra, mehnat shartnomasining 
bir tarafi o‘zining g‘ayriqonuniy aybli xulq-atvori (harakati yoki 
harakatsizligi) natijasida boshqa tarafga yetkazilgan zarari uchun 
amaldagi qonunlardan boshqacha holat nazarda tutilmagan bo‘lsa, moddiy 
javobgar bo‘ladi. 
Taraflarning har biri o‘ziga yetkazilgan moddiy zararning miqdorini 
isbotlab berishi shart. 
Xodimga yetkazilgan zarar uchun ish beruvchining moddiy 
javobgarligi deb, o‘z mehnat vazifalarini bajarishi jarayonida yoki mehnat 
qilish imkoniyatidan g‘ayriqonuniy ravishda mahrum etilganligi tufayli 
xodimga, boquvchisi ish bilan bog‘liq holda vafot etgan taqdirda esa, 
uning oila a’zolariga yetkazgan har qanday zararni, shu jumladan, 
ma’naviy zararni ham qonunda boshqacha holat nazarda tutilmagan 
bo‘lsa, to‘liq to‘lanishiga aytiladi. 
Mehnat majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq ravishda xodim 
sog‘lig‘iga shikast yetkazishi, mayib bo‘lishi, kasb kasalligiga uchrashi 
tufayli unga yetkazilgan zarar o‘rnini qoplash O‘zbekiston Respublikasi 

---

134 
Vazirlar Mahkamasining 2005-yil 11-fevraldagi 60-sonli qarori bilan 
tasdiqlangan «Xodimlarga ularning mehnat vazifalarini bajarish bilan 
bog‘liq holda jarohatlanishi, kasb kasalliklariga chalinishi yoki 
salomatlikning boshqa xil shikastlanishi tufayli yetkazilgan zararni ish 
beruvchilar tomonidan to‘lash qoidalari»da belgilab qo‘yilgan shartlarda 
va tartiblarda amalga oshiriladi. 
Ish beruvchi xodimlar sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni to‘lashi shart. 
Xodimning mehnatdan mayib bo‘lishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki u 
o‘z mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq holda sog‘lig‘ining 
boshqacha tarzda shikastlanishi sababli yetkazilgan zararni ish beruvchi 
to‘liq hajmda to‘lashi shart. 
Ma’naviy zarar (jismoniy yoki ruhiy azoblar) pul yoki boshqa moddiy 
shakllarda hamda ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq 
ravishda, xodim vazifalarni bajarish bilan bog‘liq holda vafot etgan 
taqdirda esa ish beruvchi bilan vafot etgan xodimning oila a’zolari 
o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq ravishda belgilangan miqdorda qoplanadi. 
Agarda ma’naviy zararni qoplash yuzasidan nizo kelib chiqqan 
taqdirda, bu masala sudda ko‘rib chiqiladi. Xodim mehnat qilish 
imkoniyatidan g‘ayriqonuniy ravishda mahrum etilgan barcha hollarda 
ololmay qolgan ish haqini ish beruvchi unga berishi shart. Ish 
beruvchining bunday majburiyati, agar ish haqi ishga qabul qilishda 
g‘ayriqonuniy ravishda rad etilganligi, xuddi shunday yo‘l bilan mehnat 
shartnomasi bekor qilinganligi yoki xodim g‘ayriqonuniy ravishda boshqa 
ishga o‘tkazilganligi va mehnat nizolarini ko‘ruvchi organning bunday 
ishlar yuzasidan chiqargan qarori o‘z vaqtida bajarilmaganligi, mehnat 
daftarchasini berish kechiktirilganligi, turli yo‘llar bilan xodimning 
sha’niga dog‘ tushiruvchi ma’lumotlar tarqatilganda kelib chiqadi. 
Ish beruvchi, shuningdek xodim mehnat jarayonida mayib bo‘lishi, 
kasb kasalligiga chalinishi yoki u o‘z mehnat vazifalarini bajarayotganda 
salomatligiga boshqacha tarzda shikast yetganda ham zararni to‘liq 
hajmda qoplashi shart. Xodim ish beruvchining hududida ham, uning 
tashqarisida ham mehnatda mayib bo‘lsa, shuningdek ish beruvchi 
tomonidan ajratilgan transportda ish joyiga kelayotgan yoki ishdan 
qaytayotgan vaqtda shikastlansa, yetkazilgan zarar uchun ham ish 
beruvchi moddiy javobgar bo‘ladi. 

---

135 
Agarda ish beruvchi zarar uning aybi bilan kelib chiqmaganligini 
isbotlab berolmasa, unda uni to‘lashi shart. To‘lanishi lozim bo‘lgan zarar 
jabrlanuvchining mehnatda mayib bo‘lishiga qadar olgan o‘rtacha oylik 
ish haqiga nisbatan foiz hisobida, uning kasbga oid mehnat qobiliyatini 
yo‘qotganlik darajasiga muvofiq belgilanadigan har oylik to‘lovdan 
sog‘lig‘iga shikast yetkazishi bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlarning 
kompensatsiyasidan, shuningdek qonunlarda nazarda tutilgan hollarda 
esa, bir yo‘la beriladigan nafaqadan iboratdir. 
Xodimning kasbga oid mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik darajasi va 
uning qo‘shimcha yordam turlariga muhtojligi tibbiy mehnat ekspertiza 
komissiyasi (TMEK) tomonidan aniqlanadi. Zarar o‘rnini qoplash uchun 
to‘lovlarni tayinlashda jabrlanuvchi olayotgan ish haqi, stipendiya, 
pensiya va boshqa daromadlar hisobga olinmaydi. Bunda mehnatda mayib 
bo‘lgan jabrlanuvchilar nogironlarga zararni qoplash uchun to‘lanadigan 
summa qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining 50 
foizdan oz bo‘lishi mumkin emas. 
Mehnat qonunlarida xodimning sog‘lig‘iga shikast yetkazilganida 
mehnat shartnomasi taraflarning aralash javobgarligi ko‘rsatilgan bo‘lib, 
agar jabrlanuvchining qo‘pol ehtiyotsizligi zararning kelib chiqishi yoki 
ko‘payishiga sabab bo‘lsa, to‘lanishi lozim bo‘lgan zarar miqdori 
jabrlanuvchining aybi darajasiga qarab muvofiq ravishda kamaytiriladi. 
Jabrlanuvchi tomonidan qo‘pol ehtiyotsizlik qilingan va ish 
bajaruvchining aybi bo‘lmagan hollarda, javobgarlik kelib chiqadigan 
bo‘lsa, uning aybidan qat’i nazar to‘lanadigan zarar miqdori ham shunga 
muvofiq tarzda kamaytiriladi. Bunday vaqtda zararni to‘lashni rad etishga 
yo‘l qo‘yilmaydi. Aralash javobgarlik to‘lanishi lozim bo‘lgan zararning 
qo‘shimcha turlariga, bir yo‘la beriladigan nafaqaga, shuningdek zararni 
boquvchining vafoti munosabati bilan zararni to‘lash hollariga tatbiq 
etilmaydi. 
Qonunga binoan xodim mehnatda mayib bo‘lishi, kasb kasalligiga 
chalinishi va mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq holda vafot etgan 
bo‘lsa, ish beruvchi marhumning qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga 
qobiliyatsiz shaxslarga, shuningdek 16 yoshga to‘lmagan yoki u vafot 
etgan kunga qadar undan ta’minot olish huquqiga ega bo‘lganlarga, 
marhumning vafotidan keyin tug‘ilgan farzandiga, ota-onasidan biriga, 
umr yo‘ldoshiga yoki oilaning boshqa a’zosiga, agar u ishlamasdan 
marhumning uch yoshga to‘lmagan bolalari (ukalari, singillari) yoki 
nabiralarining parvarishi bilan band bo‘lsa, zararni to‘lashi shart. 

---

136