Microsoft Word mvmao uzk doc

16.2. Янги бозорларни, нархнинг эгилувчанлигини, маҳсулотнинг 
бозордаги тутган ўрнини бегилаш 
 
Товар сотиш - ҳар қандай дўконнинг асосий вазифасидир. Шу 
сабабли, товар сотиш асосий технология жараёни ҳисобланади. Бошқа 
хизматларнинг ҳаммаси ёрдамчи жараёнларга киради. Асосий технология 
жараёни, яъни товар сотиш қуйидаги таркибий қисмларни ўз ичига олади: 
1. Товарни тавсия қилиш; 
2. Харидорларга маслаҳат бериш; 
3. Товарни унинг қўлига топшириш; 
4. Ҳисоб-китоб қилиш. 
Ёрдамчи технология жараёнининг қуйидаги таркибий қисмлари бор: 
1. Товар қабул қилиш; 
2. Товарни ташиб олиш ва сақлаш учун жойлаш; 
3. Товарларни сотишга таёрлаш. 
Ёрдамчи технология жараёни асосий жараённи оқилона ташкил 
қилиш учун шароит яратади. Шу сабабли ёрдамчи технология 
жараёнининг ҳажми ва мазмуни кўп жиҳатдан асосий жараёнга боғлиқдир. 
Ёрдамчи технология жараёнининг асосий таркибий қисмлари 
дўконнинг умумий технология жараёнига узвий равишда тааллуқлидир. 
Ёрдамчи технология жараёни асосий жараёнга халақит бермаслиги, 
шунингдек, дўконлар ёрдамчи жараённинг энг зарур қисминигина 
бажаришлари зарур. Бунинг учун саноат корхоналари ва улгуржи базалар 
товарларни чакана савдо тармоғига сотиш учун тўлароқ даражада тайёр 
ҳолда етказиб беришга мажбурдирлар. 
Дўконнинг технология жараёнини ташкил этишда қуйидаги талаблар 
ҳисобга олиниши зарур: 
a. Товарларнинг истеъмол қиймати тўла сақланиши; 
b. Танлаб 
олинган 
технология 
вариантининг 
фан 
техника 
тараққиётига ҳозирги замон даражасига мос келиши; 
c. Технология жараёнини ташкил этиш учун қилинадиган 
сарфларнинг иқтисодий самарадорлиги; 
d. Жонли 
меҳнатни 
тежаш, 
ходимларнинг 
юксак 
меҳнат 
унумдорлигини таъминлаш ва оғир жисмоний меҳнатни тугатиш. 
Товар сотилиши учун харидор тўлов қобилиятига эга бўлиши керак. 
Шунинг учун талаб «тўлов қобилиятли эҳтиёж» ҳам деб аталади. 
Умуман 
индивидуал 
истеъмолчиларнинг 
ҳулқ-атворлари 
улар 
эҳтиёжларининг қандай қондирилишига, у ёки бу товарнинг қандай наф 
келтиришига боғлиқ. Наф деб маълум товар ёки хизматлар бирлиги истеъмол 
қилишдан келадиган қониқишга айтилади. Умумий ва меъёрий нафни фарқлаш 
керак. Умумий наф деб маълум товар ёки хизматлар бирлиги мажмуи 
тўпламини исмтеъмол қилишдан олинадиган қониқишга айтилади. Меъёрли 
наф эса мавжуд товар ёки хизматннг қўшимча бирлигини харид қилиш 
натижасида умумий нафга ўсим бўлиб қўшилган нафни билдиради. Шундай 
қилиб бошқа товарларнинг истеъмоли ўзгармасдан қолган ҳолда бирон-бир 

---

315
товарга эҳтиёж тўйиниб бориши билан бу неъматнинг кейинги бирлигини 
истеъмол қилишдан қониқиши пасаяди. Бу барча товарларга хос бўлиб, 
меъёрий нафнинг пасайиб бориш қонуни деб қаралади. Меъёрий нафнинг 
пасайиб бориши мавжуд неъматнинг навбатдаги бирлигини харид қилиб 
тасарруфидаги товарларни кўпайтирадиган харидор учун улар қадрининг 
пасайиши билан боғлиқ. Табийики, ҳар бир истеъмолчи ўзига келадиган 
умумий нафликни оширишга интилади. Умумий нафликнинг орттириш 
тамойили қуйидагича: 
Ҳар бир истеъмолчи товарлар тўпламини харид қилишда 
даромадини шундай тақсимлаши керакки, у ёки бу товарга сарфланган 
охирги пул бирлигидан оладиган наф бир хил бўлсин. 
Маҳсулот нархининг пасайиши истеъмолчи пул даромадининг реал 
харид қобилиятини оширади. Шу туфайли мавжуд маҳсулотни олдингига 
қараганда кўпроқ харид қила олади. Юқори нархлар шароитида қиммат 
товар паст нархдаги, аммо ўхшаш бўлган товарни сотиб олишга рағбат 
пайдо бўлади. Истеъмолчиларда қиммат маҳсулот ўрнини арзон товарлар 
билан алмаштиришга мойиллик бор. Паст нарх шароитида истеъмолчида 
юқори нарх шароитига нисбатан кўпроқ маҳсулот сотиб олиш ҳоҳиши 
бўлади. Демак товар нархи ошиши билан айрим харидорлар сотиб олишни 
умуман тўхтатади ва ўринбосар товарларни истеъмол қилишга ўтади, 
харидорларнинг бир қисми эса истеъмолини қисқартиради. Буларнинг 
барчаси талабнинг пасайишига олиб келади.
Ҳар бир истеъмочининг шахсий талаби ўзига хос ўзгаради, улар 
шакл жиҳатидан бир-бирини такрорламайди. Жами бозор талаби ёки 
муайян бозордаги умумий талаб эса барча истеъмолчилар талабининг 
йиғиндисидир. 
Товарни сотиб олишда инсонлар маълум эҳтиёжларни қондиришни 
назарда тутадилар. Шу сабабли, товарнинг сифат кўрсаткичлари 
тўғрисидаги ахборот зарур.
Бўлажак истеъмолчи қуйидаги ахборотларни олиши шарт: 
1. Товарнинг борлиги ва сотилиш жойи; 
2. Қайси эҳтиёжларни қондиришга қаратилганлиги; 
3. Истеъмол қийматининг асосий кўрсаткичлари; 
4. Харидорларни қониқтирмай қолган ҳолда уларнинг ҳимоя 
қилиш кафолатлари. 
Бўлғуси харидорларга ахборот етказиш усуллари:
1. Рекламалар; 
2. Кўргазмалар ўтказиш; 
3. Йиғилишлар, анжуманлар ва фильмлар орқали. 
Ахборотларга эга бўлмаган харидорларга мурожат қилиш уларнинг 
талабини уйғотади ва товарни сотиб олишга ундайди. 
Маркетинг концепцияси бозор муносабатлари тизимида учта асосий 
элементни ўз ичига олади: 
1. Ишлаб чиқариш ва савдо; 
2. Бозор субъектлари ўртасидаги алоқалар; 

---

316
3. Товарларни тақсимлаш каналлари. 
Тақсимлаш каналлари товарларнинг уларни ишлаб чиқарувчидан 
истеъмолчи томонига ўтиб борадиган йўлдир. У бозор жараёни 
қатнашчиларининг маълум технология ва маълум шаклдаги жами 
алоқаларини ҳам ўз ичига олади.
Товарларни ўтказиш ва сотиш жараёнининг муҳимлиги ва 
хусусиятларини, унинг маълум доирага қаратилганлигини ҳисобга олиб 
маркетинг дастурларини ҳамиша товарларни ўтказиш, сотишни ташкил 
этишнинг бир неча муқобил моделлари бўлади. Маҳсулотнинг 
хусусиятларига қараб товарлар ҳаракатининг, товарларни тақсимлаш 
каналининг энг қулай варианти танлаб олинади. Бу вариантлар 
қуйидагилар бўлиши мумкин: 
1. Ишлаб чиқарувчидан оралиқ истеъмолчи томонига; 
2. Ишлаб чиқарувчидан охирги истеъмолчи томонга; 
3. Ишлаб чиқарувчидан улгуржи савдо орқали истеъмолчи томонга; 
4. Ишлаб чиқарувчидан улгуржи ва чакана савдо орқали истеъмолчига; 
5. Ишлаб чиқарувчидан воситачилар (брокерлар, коммессионерлар, 
диллерлар) орқали чакана савдо ва истеъмолчи томонига. 
Бозорларнинг тақсимланиш занжири ҳар хил: 
Иккита ва ундан кўпроқ воситаларни ўз ичига олиши мумкин. Лекин 
кўп миқдор тақсимлаш даражалари бўлган каналлар камроқ учрайди. 
Тақсимлаш каналининг даражалари нечоғли кўп бўлса, уни назорат қилиш 
имкониятлари шунча кам бўлади. Бундан ташқари бу нарса қўшимча сарф-
харажатларга ҳам олиб келади.
Лекин товарларни ўтказиш, сотиш каналлари биргина сарф-
харажатларнинг ўзига қараб танлаб олинмайди. Биринчидан, тақсимлаш 
каналларининг ҳар қайсисидаги хизматлардан олинадиган қўшимча даромадлар 
билан сарф-харажатлар ўрнини тўлдириш мумкин. Иккинчидан, товарларни 
ўтказиш, сотиш ишлари товар ҳаракати жараёнини тезлаштирадиган ва бозор 
сиғимини кенгайтиришга, қўшимча талаб юзага келишига қулай шароитлар 
яратадиган бўлса, корхоналар бу ишга онгли равишда қўшимча ҳаракат 
қилишади. 
Товарларни ўтказиш, сотиш технологиясига энг замонавий ва 
такомиллаштилган 
воситалардан 
фойдаланилади. 
Фан 
техника 
тараққиётини бу соҳага жорий этишнинг фақат асосий йўналишлари 
қуйидагилар: 
1. Тиклаш каналларининг ҳар бирига келиб тушган, унда сотилган ва 
захира бўлиб турган товарлар тўғрисидаги ахборотларни йиғиш ва ишлаб 
чиқаришни компьютерлаш; 
2. Товарларнинг ҳаракатланиш жараёнини бошқариш; 
3. Ишларини замонавий ҳисоблаш техникаси ва оргтехникаси 
асосида диспетчерлаш; 
4. Ишлаб чиқарилган товарларни сақлаш учун турли корхоналар 
тармоғини 
жумладан, 
тез 
бузиладиган 
товарлар 
учун 
ишлаб 

---

317
чиқарувчилардан то истеъмолчиларга ўтиб борадиган йўлнинг бошидан 
охиригача ягона совитиш технологиясини яратиш; 
5. Товарларни сотишга тайёрлаш ишларини - қадоқлаш ва ўраш, 
товар ишлаб чиқарувчилардан улгуржи ва чакана каналларида товарларни 
тақсимлашда, ташишда контейнерлардан, шунингдек, сақлаб қўйиш ва 
реализация қилиш учун керакли асбоб ускуналардан кенг фойдаланиш ва 
х.к. 
Айрим олинган бир товарнинг ўзига истеъмолчиларнинг турли 
гуруҳи талаби ўзгарувчан ва ўзгармас бўлиши мумкин. Лекин шундай 
товарлар борки, уларга бўлган талаб ҳамиша ва аҳолининг барча 
гуруҳлари учун амалда ўзгарувчан эмасдир. Биринчи галда ҳаёт учун 
бирламчи бўлган, хусусан, озиқ-овқат товарлари ана шу хил товарлар 
гуруҳига киради. Айтайлик нон нархининг ошиши уни камроқ сотиб 
олишга келтирмайди, чунки у ҳаёт учун ғоят зарур озуқа. Одамлар нон 
истеъмол қилишни камайтирмаслик учун бошқа товарларни сотиб олишни 
қисқартирадилар. 
Талабнинг ўзгарувчанлиги фақат товар нархигагина эмас, балки 
бошқа бир қатор омилларга ҳам боғлиқ: 
1. Харидор диди. Мавжуд товар тури учун истеъмолчилар дидидаги 
ижобий ўзгариш ёки афзал кўриш шу товарга бўлган талабнинг ортишига 
сабаб бўлади. 
2. Харидор даромади. Даромад ошса, кўпгина товарларга талаб 
ортади, унинг ўсишига қараб истеъмолчилар нархи қиммат бўлсада, 
кўпроқ сифатлироқ товарларни харид қиладилар. Даромаднинг ўзгариши 
билан талаб тўғри мутаносибликда ўзгарадиган товарлар олий тоифали 
товарлар ёки нормал товарлар бўлади. Кўп товарлар нормал товарлар 
қаторига кирса-да, бироқ бир неча истиснолар мавжуд. Қачонки даромад 
маълум даражада ошса, истеъмолчилар камроқ нон ёки картошка истеъмол 
қилишлари мумкин, чунки ошган даромад уларга юқори оқсилли 
маҳсулотларни сотиб олиш имконини беради. Даромад камайганда талаб 
ортадиган товарлар паст тоифадаги товарлар дейилади.
Талаб ўзгаришига даромад самараси ҳам таъсир этади. Агар товар 
нархи пасайса, унда шу маҳсулотни харид қилувчининг реал даромади ёки 
харид қобилияти ортади. Реал даромаднинг ортиши сотиб олинган 
товарлар миқдорининг ўсишида кўринади.
Шубҳасиз, даромад талабга таъсир этади, чунки у харид қилиш 
қобилиятини оширади. Бу боғлиқликни даромадга яраша талаб 
ўзгарувчанлиги (ДТб) кўрсаткичи ёрдамида аниқлаш мумкин. Бу 
кўрсаткич қуйидаги формула билан ҳисобланади: