Microsoft Word omk leksiya jiynaq

 
 
 
 

---

15-LEKCIYA. 
KLETKA INJINERLIGI. 
Temanıń maqseti: Kletka kul'turalarida ósimlikler ushın tán bolǵan birikpeler: 
alkaloidlar, glikozidlar, polisaxaridlar, efir mayları, pigmentlar hám b. bar bolıp 
tabıladı. 
Joba : 
1. Kallus kletkaları kul'turalarini alıw
2. Protoplastlardı ajıratıp alıw
3. Protoplastlar kul'turasini alıw
4. Protoplastlardıń qosılıwı
5. Somatik kletkalar gibridizatsiyasi 
Ádebiyatlar :1: 234-245 2: 345-355 
Tiykarǵı túsinikler: kallus, kallusogenez, kletka hám toqıma kul'turalari, 
protoplastlar, gibridomalar, azıq ortalıǵı, onıń komponentleri, eksplant, kul'tura 
ósiriw texnologiyaları. 
Biotexnologiyanıń jańa basqıshı traditsiyaǵa tán bolmaǵan ob'ektler -kóp 
kletkalı joqarı organizmlerdiń toqıma hám kletkaları kul'turasi, hám de 
mikroorganizmlarning kul'turasini alıw imkaniyatın berdi. Mikroorganizmlar 
kul'turasiga salıstırǵanda joqarı organizmler kul'turalari biotexnologiyanıń jańa 
ob'ekti esaplanadı. Ósimlikler kul'turasini alıw metodı XX ásirdiń 70-jıllarında 
jaratılǵan. 
Ósimlik kletkaların kul'turasini alıwdıń tiykarǵı tipi kallus toqımasın, geyde bolsa 
ósimliklerdiń ósma kletkaları kul'turasi aldılarr. Ósma kletkaları kul'turasi tereń 
hám júzeki egilgende kórinisinden hám morfologiyalıq tárepten derlik parq 
etpeydi. Olardıń tiykarǵı ayırmashılıǵı sonda, ósma kletkaları gormonga baylanıslı 
emes, sol sebepli olardıń azıq ortalıǵına fitogormonlar qosıw kerek emes. Odan 
tısqarı ósma kletkalardan organogenez processinde túbir yamasa urıqlar ónbeydi. 
Kallus kletkaları kul'turasi bolsa kútpegende gormonga baylanıslı bolmay qalıw 
ózgeshelikine iye. Kallus kletkaları bóliniwi nátiyjesinde (joqarı ósimliklerge tán 
bolǵan kletka differentsiatsiyasining bir tipi) kallus toqımaları yamasa kallus payda 

---

boladı. 
Kallus kletkaları kul'turasini alıw ushın joqarı ósimliklerdiń túrli shólkemleri 
(eksplantlar) den bir bólim (fragment) alıp sterillik qaǵıydaların saqlaǵan halda onı 
probirka, kolba yamasa Petri ıdısındaǵı jasalma azıq ortalıǵına egiledi. 
Eksplant kletkalarınıń dedifferentsiyalanishi hám kallusogenez procesiniń 
qásiyetleri alınǵan toqımanıń qásiyetlerine baylanıslı. Ósimliklerdiń arnawlı 
toqımaları (parenxima, túbir hám poya, japıraq mezofili hám b.) ninghujayralari 
azıq ortalıǵında ayriqsha funktsiyalarınıń joǵatıp dedifferentsiyalasıwı hám aktiv 
bólinetuǵın kletka jaǵdayına keliwi kerek. 
Ósimlik kletka hám toqımaları kul'turalari óstiriletuǵın azıq ortalıq 
quramında mineral duzlar (makro hám mikroelementlar), uglerod dáregi (saharoza 
yamasa glyukoza ), vitaminlar hám ósiw regulyatorları bolıwı kerek. Zárúr 
jaǵdaylarda azıq ortalıǵına túrli kompleks birikpeler (kazein gidrolizati, 
aminokislotalar qospası, uyıtqı ekstrakti, túrli ósimlik ekstraktlari) qosıladı. Jańa 
ob'ekt menen islep atirǵanda azıq ortalıqlarınıń optimal quramın tańlay biliw 
kerek. 
Maydan usılda egilgen kallus toqımaları reńi aq, sarg'ish, jasıl, qızıl, anıq bir 
anatomik strukturaǵa iye bolmaǵan amorf massaǵa iye bolıp, konsistentsiyasi 
tárepinen de parıq etedi. 
Suyıq azıq ortalıǵında óstirilgan ósimlik kletkaları kul'turalari suspenzion 
kul'turalar dep ataladı. Suyıq azıq ortalıǵında óstirilgan ósimlik kletkaları 
kul'turalari kallus kul'turalarining maydan egiw usılınan ábzallıqqa iye. Suyıq 
ortalıqta metabolizm hám kletka populyatsiyasi ósiwine túrli ekzogen faktorlar 
menen tásir etiw múmkin. Suspenzion kul'turalar bioximiyalıq hám molekulyar-
biologiyalıq tájiriybeler - fermentler induktsiyası, genlerdi ekspressiyasi, 
mutantlarni jaratıw hám olardı xarakteristikalaw ushın qolay. 
Suspenzion kul'turalar ushın kletkalar kallus toqımalarınan alınadı. Keyin 
olar mudam aralastırıp turǵan halda suyıq azıq ortalıǵına ótkeriledi. Suspenzion 
kul'turalarni ósimlik toqımalarınan da alıw múmkin, tek bul usıl kóp waqıt talap 
etedi. Onıń ushın eksplant kletkası aldın baslanǵısh payda etiwi kerek, keyininen 

---

bolsa azıq ortalıǵında kóbeyip, suspenziya kórinisinde ósetuǵın kletka liniyalari 
ushın derek bolıp esaplanadı. 
Kletka kul'turalarida ósimlikler ushın tán bolǵan birikpeler: alkaloidlar, 
glikozidlar, polisaxaridlar, efir mayları, pigmentlar hám b. bar bolıp tabıladı. 
Ósimlik kletkalarınan ferment preparatlarini islep shıǵarıw maqsetinde paydalanıw 
tábiy yamasa jasalma derekrdan qımbatlı ónimlerdi alıw imkaniyatın beredi. 
Mutant, 
gibrid 
yamasa 
transformaciyalanǵan 
kletkalardı 
klonal 
selektsiyasida izolirlangan kletkalar hám regeneratsiyalangan protoplastlarni ósiriw 
metodı arqalı ámelge asıriladı. 
Ósimlik protoplastlari - membrana menen shegaralanǵan, ishki kletkalıq 
organellalaritarkibi saqlanǵan strukturalıq struktura bolıp tabıladı. 
Protoplastlar 2 usılda ajıratıp alınadı : 
1. Mexanik usıl. Birinshi bar ósimlik kletkası protoplastlari 1892 jılı telorez suw 
ósimligi kletkasında plazmoliz hádiysesin úyreniw processinde ajıratıp alınǵan. 
Onıń ushın ósimlik toqımasınan kesma alınadı hám 0, 1 M li saxaroza eritpesine 
solinadi. Protoplastlar “bujmayib”hujayra diywalınan ajraladi`, keyin skalpel' 
járdeminde kesma kesiledi hám protoplastlar ortalıqqa ajraladi`. 
2. Fermentativ usılda kletka diywali fermentler járdeminde joytıladı. Bunda 3 qıylı 
tip fermentler -tsellyulaza, gemitsellyulaza hám pektinazadan paydalanıladı. 
Protoplastlar kul'turasini alıw ushın 2 qıylı yondoshiladi:suyıq ortalıq 
tamshılarında inkubatsiya etiledi hám agarli qatlamǵa ótkeriledi. 
Izolirlangan protoplastlar kletka diywalinı tiklagunga shekem qısqa waqıt ishinde 
bir-biri menen qosılıwı múmkin. Bul process tekǵana bir tipdagi ósimlik 
protoplastlariaro, bálki geterolik protoplastlararo bolıwı da múmkin. Sol usıl 
menen 2 túrdegi temeki ósimligini protoplastlarini qosıp regeneratsiyalangan 
ósimlik alınǵan. 1978 jılı bolsa kartofel' hám tóbeat ósimlikleriniń protoplastlari 
qosılǵan. Bunıń nátiyjesinde tóbeatning keselliklerge shıdamlı faktorları kartofelga 
kóshirilgen.