Microsoft Word omk leksiya jiynaq

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
20 –LEKCIYA. 
BIOTEXNOLOGIYA HÁM QAWIPSIZLIK 
Joba : 
1. Qawipsizlik haqqında ulıwma tushunshalar 
2. Biomuhandislik hám transgenozda biologiyalıq qawipsizlik hám genetikalıq 
qáwip 
Temanıń maqseti: Tábiy, texnologiyalıq hám basqa faktorlar insan jáne onı orab 
turǵan ortalıqqa turaqlı túrde tásir kórsetip turadı. Bunday tásir paydalı yamasa 
zıyanlı bolıwı múmkinligin anıqlaw zárúr. 
Ádebiyatlar :1: 367-378 2: 389-399
 Tiykarǵı túsinikler: Tábiyaattı, qalaberse, insaniyattıń hár túrlı genetikalıq 
ózgertirilgen, ósimlikler, haywanlar hám mikroorganizmlardan qorǵaw etiwshiler 
háreketi jıldan - jılǵa kóbeyip barıwı biotexnologiyanıń, ásirese, onıń strategiyalıq 
yadrosı bolǵan biotarawinda pániniń rawajlanıwına unamsız tásir kórsetiwi, 
ekonomikalıq zálelge alıp keliwi múmkin. 
Biotexnologiya jáne onıń fundamental, strategiyalıq yadrosı bolǵan 
biotarawinda-tiri organizmlerdiń tiykarǵı qásiyetleri-áwladdan - áwladqa ótiw, 
ózgeriwshenlik, maslasıwshanlıq, shıdamlılıq, energiya hám massa almasinuvi, 
hasıldarlıq hám sapa sıyaqlı qásiyetlerin payda bolıw mexanizmlerin úyrenedi hám 
sol mexanizmlerge súyene otirip jumıs tutadı. Biologiyalıq ob'ektlerdi qásiyetlerin 
ózgertiw maqsetinde olardı genetikalıq dúzilisine sırtdan “tásir kórsetiw”, olardı 
modifikatsiya qılıw jolındaǵı háreketler ob'ektlerdiń dúzilisi hám tiykarǵı 
wazıypaların qayta qurılısına alıp keledi. Bunday ózgerisler aldınan boljaw etip 
bolmaytuǵın waqıyalarǵa sebep bolıwı múmkinligi, kópshilik insanlardı uwayımǵa 
salıp kelip atır. Tábiyaattı, qalaberse, insaniyattıń hár túrlı genetikalıq 
ózgertirilgen, ósimlikler, haywanlar hám mikroorganizmlardan qorǵaw etiwshiler 
háreketi jıldan - jılǵa kóbeyip barıwı biotexnologiyanıń, ásirese, onıń strategiyalıq 
yadrosı bolǵan biotarawinda pániniń rawajlanıwına unamsız tásir kórsetiwi, 
ekonomikalıq zálelge alıp keliwi múmkin. Biotexnologiya hám biotarawinda páni 

---

erisken jetiskenliklerdi hám de XXI asirde ámelge asırılıwı kerek bolǵan 
joybarlardı bul jóneliste júz bolatuǵın minez-qulqlardı salıstırıwiy úyreniw 
nátiyjesinde dúnyanıń kópshilik ilimpazları ilimiy hám ekonomikalıq tiykarlanǵan, 
real waqiyalarg’aiye bolǵan isenim menen, biotexnologiya - bul XXI asirde 
rawajlanıwı zárúr bulgan, insaniyat ushın xızmet etetuǵın tiykarǵı pánlerden biri 
ekenligin shaqırıq etpekteler. Bul haqqında zamanagóy biotexnologiya hám 
biotarawinda pánleri payda bolǵandan berli ótken yarım ásir dawamında erisilgen 
yotuqlar da gúwalıq berip turıptı. Sonday eken, endigiden biotexnologiya hám 
biomuhandislikni rawajlandırıw hám de bul rawajlanıw nátiyjesinde insaniyat hám 
átirap -ortalıq ushın qáwip tugilmasligiga qanday ilimiy tiykarlar bar? 
Tábiy, texnologiyalıq hám basqa faktorlar insan jáne onı orab turǵan 
ortalıqqa turaqlı túrde tásir kórsetip turadı. Bunday tásir paydalı yamasa zıyanlı 
bolıwı múmkin. Pán, jámiyet, mámleket, insan hám átirap ortalıqqa unamsız tásir 
kórsetiwshi faktorlardan qorǵawdı hár tárepleme tiykarlanǵan sistemasın islep 
shıǵıwı hám odan ónimli paydalanwi kerek. Insan, jámiyet hám mámleket bar 
ekenligi hám de olardıń iskerligi hár qanday ishki hám tashki tásirinlerden 
qáwipsizlik etiwi kerek. Hár qanday jámiyet hám mámleketti aldında turǵan 
tiykarǵı wazıypalardan biri áne sonnan ibarat esaplanadi. Mine sol ulıwma 
jaǵdaylardan insan, jámiyet hám mámleket qawipsizliginiń tiykarǵı túsinigi hám 
odan hár bir insan, jámiyet hám mámleket qızıǵıwshılıqların sırtqı hám ishki 
qáwipden qorǵaw zárúr ekenliginiń túp mánisi kelip shıǵadı. Qawipsizliktiń bas 
kriteryası bul-insan bolıp tabıladı. Insan qawipsizligin, onıń turmıs iskerligi, insan 
jasap turǵan jámiyet qawipsizligin, átirap -ortalıqtı qorǵaw xilmasdan turıp, 
tolıqxonli sociallıq-ekonomikalıq iskerlikti ámelge asırıp bolmaydı. 
Qawipsizliktiń tiykarǵı principlerinen biri-insan, jámiyet hám mámleket 
ortasındaǵı óz-ara juwapkerlsh bolıp tabıladı. Qawipsizlikke erisiw - bul turmıslıq 
zárúr qızıqlardı ichqi hám sırtqı qáwipden mustaqkam qáwipsizlik qiligiga ılayıq 
bolǵan sistemaǵa salıw bolıp tabıladı. Qawipsizlik - insan, jámiyet, mámleket hám 
pútkil bolmısqa tiyisli biologiyalıq, ekologiyalıq, social, ekonomikalıq, azıq-túlik, 
áskeriy hám basqa faktorlar bolıw múmkin. Qawipsizlikti hár túrlı túrleri hám 

---

olardı biotexnologiyaǵa tásirin T. E. Popova tárepinen jaratılǵan tómendegi 
kestede kóriw múmkin. 
18-keste. 
Biotexnologiyanı áskeriy bolmaǵan qawipsizlik aspektlariga unamlı tásiri 
Densawliqti saqlas 
dari-darmanlar, vaktsinalar, diagnostika preparatlari 
inson reproduksiyasidan paydalaniw (suńiy uruglantirish),nasillik kasalliklardi 
aldinnan diagnostika qiliw hám basqalar 
gen orqali emlew
ksenotransdlantologiya 
Aziq-awqat 
Aziqonimleriniń 
spatinjaqsilaw, 
parxezhám 
aziq 
preparatlarin 
islep 
shigaiw(qandsimonmoddalar. aminokislotalar, vitaminlarvax.k. 
Aziq-awqat sanoatida nann sir vino ham iys beriwshi zatlar h t b) paydalaniw 
Awil xoʻjaligi 
oʻsimliklar va haywanlarni qorg’aw qurilmalari biologik oʻgitlar 
Aldinan qasiyetleri berilgen , transgen oʻsimliklar va haywanlar jaratiw 
em xashak sifatini jaxsilawshi onimler islep shigariw
hayvwalarni jasalma urshitish va embrionlarni ajratish 
elita oʻsimliklarni tezletip 
ósiriw 
, virussiz oʻsimlik nallerdi jetistiriw
Awil xojaliq ham shigindilardi qayta islew
Ekologiya 
Asten boleklenetugin , pataslandiriwshi ónimler (neft', pestitsidlar, polimerlar va x.k) 
den tazalaw 
Atirap-ortaliqti pataslawshi 
ornin basatuginlar (biopestitsidlar, plastmassalar va x-k.) 
tez bóleklenetug’in onimler
Hár turli tarawdag’I orinbasarlar (al'ternativ) texnologiyalar jaratiw 
Jawiq shinjirli shigindisiz texnologiyalar jaratiw
Biologik hár tu’likti, ózgeshe oʻsimliklar va haywanlardi asiraw populyatsiyalaridi 
qayta tiklew 
Tabiiy 
resurslarni 
qazib olish 
muammolari 
qazilma boyliklardan paydalaniw soninmen taslandiq materiallar va shig’indilar 
(biometallurgiya, neft' aymaqlardi tiklew). 
bioenergetika (biogaz, texnik spirt, vodorod.) 
tabiiy ónimlerden ximiyaliq zatlar islep shig’ariw. 
Retsipient (tiykarǵı qabıl etiwshi) kletka DNK siga biygana (donor) genin 
kóchilishi málim qıyınshılıqlar menen ámelge asadı. Qıyınshılıqlardı eń tiykarǵısı 
geni yamasa genlerdiń kerekli adreske jaylasıwı, hám de olardı normal iskerlik 
kórsetiwi-ekspressiyasini támiyinlew bolıp tabıladı. Bul mashqala mudami bar jáne 
onıń yechilishi házirshe kóprok ıqtıyar menen boglik-taǵı bir úlken mashqala - bul 

---

da bolsa insannıń ómiri ushın zaxarli bolǵan júzimsin yamasa allergen elementlar 
sintez etiwshi mutantlarni payda bolıwı menen boglik bolǵan genetikalıq qáwip 
bolıp tabıladı. Tiykarǵı kletkaǵa kiritilgen biygana gendiń iskerligi menen boglik 
máseleler bárháma bolıwı múmkinligin shama qılıw onsha mashqala emes. 
Bárinen burın, bunday mashqala genlerdi bir-birlerine óz-ara tásiri yamasa óz-ara 
almasinuvi processinde payda bolatuǵın pleyotrop tásir nátiyjesinde payda boladı. 
K. G Xazaryanni pikrine qaraǵanda transgenozda genom mu'tadilligini aynıwı, 
tekǵana dáslepki genomni jańa genler menen tóyinishi yamasa kiritilgen jańa 
genlerdi mutantlik qásiyetleri menen, bálki rekombinatsiyadagi endogen sistemanı 
kósheyishi hám “uqlab jatqan” genlerdi aktivliginiń uygonishi menen de baylanıslı 
bolıp tabıladı. 
Bulardıń barlıǵı transgenozda insannıń ómirine qáwip salatuǵın genotiplar 
payda bolıwı múmkinligin ilimiy tiykarlawǵa múmkinshilik jaratadı. 
Bunday qáwip, ásirese, qásiyetleri aldınan belgilengen ósimlik, haywan kletka 
hám toqımaları hám de, mikroorganizmlarni mutantlarini alıwda jasalma genlerden 
paydalanǵande kósheyadi. Mine sol sebepli de kópshilikti transgen organizmler 
jaratıw, ásirese, olar járdeminde insan ushın azıq-túlik ónimleri óndiriske qarsı 
shıǵıwları, hesh bolmaǵanda, genetikalıqasi ózgertirilgen ósimliklerden, 
haywanlardan yamasa mikroorganizmlardan alınatuǵın ónimlerdi bólek belgiler 
(bayramlanǵan ) arqalı satıw ushın quyılıw haqqındaǵı talapları tógriday kórinedi. 
Bulardan 
tısqarı, 
bir 
ósimlik 
gúl 
shańınan 
gen-modifikatorlarini 
(ózgertiriwshilerdi) basqa ósimlikke utishi, olardı úshinshi genotip genleri menen 
óz-ara tásiri nátiyjesinde insan hám átirap -ortalıq ushın zıyanlı bolǵan jańa 
genotiplarni payda bolıwı da oǵada qáwipli bolıp tabıladı. 
Ekenin aytıw kerek, fanda hám jámiyette biologiyalıq qawipsizlik mashqalasın 
daslep, pánniń jańa baǵdarı -biomuhandislikni tiykarlawshileriniń ózleri kóterip 
shıqqanlar. 1974 jılda gen injenerligi pániniń ákesi esaplanǵan, DNK dıń 
rekombinat molekulasın jaratqan amerikalıq alım P. Berg basshılıǵında gen 
injenerligi boyınsha un bir dana dúnyanıń eń iri ilimpazları “Science” (ılım, pán) 
jurnalı arqalı, rekombinat DNK jaratıw boyınsha ilimiy izertlewlerin tokı sol 

---

mashqalaǵa bagishlangan pútkil-jáhán kongressi ótkerilgunicha toqtatıp turıw 
kerekligi t uwrısındaǵı ashıq xat menen shıǵadılar. Biraq, bir jıl qoralı qoylar - 
topır 1975 jıl Asilomar (AQSh) de ótkerilgen xalıq aralıq konferenciyada 
ilimpazlar gen injenerligi boyınsha alıp barılıp atırǵan jumıslar basqa, soǵan uqsas 
jumıslardan qáwipli emesligi, tek ǵana biologiyalıq qawipsizlikti saqlaǵan halda 
qadaǵalaw ornatilipga (ótkeriliwi) kerek - degen pikirge keldiler. 
1976 jılda AQShda rekombinat mikroorganizmlar menen alıp barılıp atırǵan 
izertlewlerdi bir qálipke salıw boyınsha dáslepki qaǵıyda qabıllandı. Bul nızamǵa 
tiykarınan rekombinat mikrooorganizmlar laboratoriyadan tısqarına chiqmasligi 
haqqında kórsetpeler berilgen. 1970 jıllardı aqırına kelip kóplegen mámleketlerde 
bul tarawǵa tiyisli nızamlar jaratıldı. Ólpeń bul qaǵıydalar, dáslepki quyilgan qattı 
talaplardı yumshatish tárepine ózgertirip barıldı. 
Dúnyada 30 jıl dawamında eń jańa biotexnologiya -gen injenerligi salasında 
alıp barılǵan ilimiy izertlewler bul jónelisti qawipsiz ekenligin tastıyıqladi. 
Insan hám tábiyaattı uwlı zatlaytuǵın elementlar jaratılıwma mólsherlengen ilimiy 
izertlewlerden tısqarı, ilimiy laboratoriyalarda gen injenerligi nóli menen insannıń 
ómirine qáwip soluvchi qandayda-bir de mikroorganizm shtammi, ósimlik sortı 
yamasa haywan túrleri jaratılmaǵan. 
Ilimpazlar mikroblar, bakteriyalardıń virulentligini asırıw yamasa kemeytiw, 
mámleketti bakteriologik qural hám agressiyadan qorǵaw boyınsha maqsetke 
jóneltirilgen ilimiy izertlewler aparıp atırlar. Ókiniw menen aytamız, jáhán 
terrorizmi ózleriniń qanlı jınayatları ushın hár qanday jerkenishli háreketlerden 
qaytayotganlari jaq. Sol maqset jolında bioresurslardan da paydalanıp kelip atırlar. 
Sonday bir waqıtta dúnya da jámiyeti aldında terroristlarni biologiya páni 
jetiskenliklerinen paydalanıwǵa jol quymaslikdek eń zárúrli wazıypa turıptı. Onıń 
ushın 
gen-injenerligi 
boyınsha 
alıp 
barılatuǵın 
tájiriybeler 
mámleket 
qadaǵalawında bólmogi kerek. Úlkenshilik gúzge kóringen ilimpazlardı pikrine 
qaraǵanda transgen haywanlardı jaratıw boyınsha alıp barılatuǵın tájiriybeler onsha 
jetilisken emes. Biygana genlerdi kópirib ótkeriw áqibetinde boljaw etip 
bolmaytuǵın nátiyjelerge erisiw múmkinligi, sharbashılıqta gen injenerligi páni 

---

jetiskenliklerinen keńlew paydalanıwdı shegaralap kelip atır. 
Bálkim, biomuhandislik orayları ilimpazları, bul pánniń usılları, ásbap -
úskeneleri, texnologiyası, biologiyalıq qawipsizlik kriteriyalarini sapasın, olardı 
anıqlıǵı hám bayqaǵıshlıǵın asırıwı boyınsha bas qotirishlari kerek bolıp tabıladı. 
Pikirimizcha tek ǵana sol tiykarda mazmunan jańa, zúráátli, tez pishar, shor hám 
basqa uwlı zatlı elementlarǵa bay bolǵan topraqlarda ónim beraoladigan ósimlik 
sortların jaratıwları múmkin. 
Qadaǵalaw sorawları
1. Qawipsizlik degende qanday túsiniklerge ıyesiz? 
2. Biologiyalıq qáwiplerge qanday faktorlar sebep bolıwı múmkinligin anıqlama 
berb beriń? 
3. Qawipsizliktiń tiykarǵı principlerine túsindirme beriń? 
4. Biotexnologiyanıń áskeriy bolmaǵan qawipsizlik aspektlariga unamlı 
tásirinlerden nelerdi bilesiz? 
5. Genetikalıq qáwip haqqında nelerdi bilesiz? 
6. Rawajlanǵan mámleketlerde GMO lardan paydalanıw hám olardı islep shıǵarıw 
máseleleri boyınsha qanday maǵlıwmatlardı bilesiz hám oǵan sizdiń 
munasábetińiz? 
7. Bioxavfsizlikni támiyinlew ushın nelerge itibar qaratılıwı hám ámelge asırılıwı 
kerek bolǵan tiykarǵı jumıslarǵa neler kiredi? 
8. Gen injenerligi, GMO hám olardan alınatuǵın ónimler ústinen mámleket 
qadaǵalawı qanday bolıwı kerek? 
9. Biotexnologiya hám biomuhandislikda standartlaw hám patentlew maydanınan 
qanday maǵlıwmatlardı bilesiz? 
10. Biotexnologiya hám biomuhandislikni rawajlandırıw boyınsha alıp barılıp 
atırǵan jumıslarǵa jáhán da jámiyetleriniń qarawların anıqlama berb beriń.