Microsoft Word omk leksiya jiynaq

 
 
 

---

17-LEKCIYA. 
HAYWANLAR GEN TARAWINDAGI. 
Temanıń maqseti: Mikroińektsiya ushın zárúr bolǵan tuqimlanǵan máyek kletka 
alıw maqseti 
Joba : 
1. Ín vitro sharayatında óstirilgan embrionler 
2. Genlerdi (embrionlerdi) kóshirip ótkeriw 
3. Mikroińektsiya etilgen embrionlerden payda bolǵan (tugilgan) haywanlar bólek 
qadaǵalawda
Ádebiyatlar : 75006
Tiykarǵı túsinikler: Gendiń mikroińektsiyasi. Gendiń mikroińektsiyasi eki jal 
menen: 
1- 
embrionlarni rawajlanıwın pronukleus basqıshında xirurgiya shaǵılısıw 
menen shıǵarıp alıw ; 
2- 
donorni suygandan keyin ajıratıp alıw ; 
Mikroińektsiya ushın zárúr bolǵan tuqimlang’an máyek kletka alıw 
maqsetinde, haywanlarǵa gormon jiberip, olarda superovulyatsiya shaqırıladı hám 
odan keyin narkozlangan yamasa suyilgan xayvonlar máyek jolin juwıw arqalı 
máyek kletkalar ajıratıp alınadı (G. Brem. 1993). 
Embrionlerdi mikroinektsiya qılıw ushın bárinen burın bekkem ornatılǵan 
jumısshı stoli bólmogi shárt. Stol ústine mikroskopi ustap turıwshı hám ińektsiya 
etiwshi pipetkalarni basqarib turıwshı eki mikromanipulyator hám de ińektsion 
basımdı basqarıwshı úskene ornatıladı. Mikroskop turǵan stolchaga ogzi 
parafinlangan ińektsiya ortalıq saqlawshı ıdıs jaylastırıladı. Ortalıqqa embrionler 
aralastırıladı. Kerek bolǵanda, ińektsiya ushın tayarlanǵan embrionler tómen basım 
járdeminde ustap turıwshı pipetka ústine, ińektsiya etiliwi kerek bolǵan pronukleus
bolsa jaqsı kórinetug’in jayǵa jaylastırıladı. Ińektsiya etiwshi pipetkani uchi (onı 
ishki diametri 1 mkm ge shekem ) DNK eritpesi menen tuldiriladi hám aste uyańlıq 
menen 1-2 pkl kletka membranası arqalı pronukleusga kiritiledi. Operatsiyanı anıq 
orınlanǵanlıǵı pronukleusning isikip shıǵıwınan bilinedi. Tek mine sonday, gúzge 

---

kórinetuǵın jaǵdayda yadro kolemin keńeyiwi haqıyqatlıqtan da DNK eritpesi 
proukleusga kiritilgenligi haqqında guvoxlik beredi. Ińektsiyadan keyin embrionler 
ustap turıwshı pipetkadan bushatilib retsipientga kóshirilip ótkerilguncha óstirib 
turıladı. Sichkonlarni hám qoyanlardı rawajlanıw basqıshına uyqas halda ajıratıp 
alınǵan tuqimlang’an máyek kletkalaridagi pronukleuslar gúzge jaqsı kórinediler, 
bul bolsa ińektsiyani tabıslı ótiwin támiyinleydi. Awıl xojalıq haywanlarınıń 
embrionleriniń tsitoplazmasida qaralaw, maysaqlawshı granulalar bolıp, olar 
pronukleuslarni kórinisin qıyınlastıradı. 
Embrionlerdi 3-5 minut dawamında 15000*g tezlikte tsentrifuga etilgende 
qaralaw granulalar máyek kletkaların bir tárepine toplandılar, orayda jaylasqan 
pronukleuslar jaqsı kórinip, ińektsiya ushın sharayat tuwiladi. (Wall R. J, et. al. 
1984) Quylarni embrionleri ushın tsentrifugalash talap etilmeydi, olardaǵı 
pronukleuslarni korish ushın Nomrskiy optikalıqasidan paydalanıw jetkilikli. Sonı 
da eslep qalıw kerekki, awıl xojalıq xayvonlarini embrionlerine mikroińektsiya 
qılıw tichkan yamasa qoyanlarnikiga salıstırǵanda azmaz qıyınraq keshedi. 
Ín vitro sharayatında qısqa múddetli (bir neshe saatǵa shekem) óstirilgan 
embrionler 
bir-birlerine 
maslastırılǵan 
retsipientlarni 
máyek 
yollariga 
transplantatsiya etiledi. Birpara payıtlarda uzaq múddette óstirilgan mikroińektsiya 
etilgen embrionlerdi tuwridan-tuwriretsipientlarni jatırına transplantatsiya qılıw da 
múmkin. 
Genlerdi (embrionlerdi) kóshirip ótkeriw hám embrionler aliniw hám olardı 
donorlarni iykemlesiwinebaylanisli. Sebebi máyekdanlar, máyek jolları hám jatır 
kóshirip ótkerilgen embrionlerdi rawajlanıp ketiwin támiyinleytuǵın xolatda 
bolıwları kerek. 
Spermatozidlari tuqimlantiriw jaǵdayında bolmaǵan er adam buyımlar 
menen qushilish, insan gonadotropinlari járdeminde ovulyatsiyani kúsheytiw, 
gipofiz bezin aldınǵı bóleginen alınatuǵın gormon tásirinde ámelge asıriladı. 
Awıl xojalik buyımlarınıń máyek kletkalarına qan shıǵarmastán kirisiw 
múmkin bolmaǵanlıǵı sebepli, mikroińektsiya etilgen máyek kletkaları retsipienti 
xirurgiya joli menen transplantatsiya qılıw arqalı ámelge asıriladı. Bul maqsette, 

---

retsipient narkoz astında retsipientdan máyeklik hám máyek jolı shıǵarıp alınıp, 
máyekdonni ovulyatsiyani kúsheytiwge (ovulyatsion kletkalar, sarı dene) 
munasábeti qadaǵalaw etiledi hám maslawmaǵan (sinxronizatsiya bolmaǵan ) 
retsipientlar shıǵarıp taslanadı. Keyin arnawlı kateterlar járdeminde mikroińektsiya 
etilgen embrionler arnawlı voronka arqalı máyek jolına jiberiledi. 
Tichqan, 
qoyanhámchóchkalarga 
20 
-30 
danzigotalarjiberiledi. 
Idisqaembrionlerhámmesibirmáyekjolına, tichqan, qoyan, qoy, eshkihámirishaqlı 
haywanlardı hárbirmáyekjolınabólek, eki-tórtewdenembrionjiberiledi. 
Mikroińektsiya etilgen embrionlerden payda bolǵan (tugilgan) xayvonlar 
bólek qadaǵalawda bolıp, olardıń tuqimalari, qanınan analizlar alıp DNK ni 
integraciyası (sheriklikte islep ketkenligin) anıqlanadı. Onıń ushın PCR—
diagnostika, dogblogibridizatsiya (Sauzern usılı ) usıllarınan paydalanıladı. 
Haywanlardı transgen liniyasini shólkemlestiriwde olardı jınıslıq kletkaların 
barlıǵı, hesh bolmaǵanda olardıń yarımı transgen saqlanganlıgı úlken ahamiyat 
kásip etedi. Transgen tugilgan haywanlar hám olardan alınǵan áwladlardı tekserip 
kórilgende DNK rawajlanıwdı dáslepki basqıshında (uruglangan máyek 
xujayralarning pronukleus basqıshı ) ińektsiya etiliwine qaramastan xilma qıylı 
(mozaika) haywanlar payda bolıwı gúzetilgen. Mozaika dep bir zigotadan kelip 
shıqqan, biraq hár túrlı genotip ga iye bulgan eki hám odan kóbirek kletka 
linniyasidan shólkemlesken haywanlar ǵa aytıladı. Transgen mozaik haywanlarda, 
transgen kletka liniyalaridan tısqarı transgen bolmaǵan liniyalar da saqlaydı. 
Bunday haywanlardan transgen áwladlar alıwda qıyınshılıqlar payda boladı. Alım 
hám qánigelerdi pikirlerishe mikroinektsiya jolı menen alınǵan transgen 
haywanlardı shama menen 30% mozaika esaplanadı. 
Ne bolǵanda da transgen haywanlar jaratıw Mendel nızamına (50% 
qaytarılıw ) onsha da tógri keleberdi. Olarda transgen ótkeriw múmkinshiligi 
miyraslar qalǵanlıǵı sebepli, mozaikalarni bir bólegi, transgen liniyalarga tiykar 
bola almaydı. 
Normaında transgen miyraslar qaldırıw, monogibrid shaǵılıstırıw ushın 
Mendel nızamı tógri keledi, sebebi kópshilik jaǵdaylarda integraciya tek 

---

xromosomaniń bir ǵana noqatında júz boladı. Gomologik transgen bolmaǵan 
xromosomada transgenga tógri keletuǵın allel' bolmaǵanlıǵı sebepli “geterozigota” 
tógri kelmeydi. 
Mozaikalarga qaytatuǵın bolsaq, olar tek ǵana F0 - generatsiyada payda 
bolıwın eslep qalıw kerek. Fj — generatsiyasi haywanlar hám olardı keyingi 
áwladları (eger olar unamlı bolsalar ) barlıq somatik hám embrional kletkalarında 
gen strukturaların saqlaydilar. Sonday bolıwına qaramastan bir neshe jaǵdaylarda 
áwladdan -áwladqa transgenni miyraslar qaldırishda nomu'tadillik sezilgan. 
Baslanǵısh transgen haywanlardı genomida bır jola bir neshe integraciya 
noqat bolıwı oǵırı kem gúzetilgen. Eki bir-birine baylanıslı bolmaǵan integraciya 
noqatqa iye bolǵan transgen haywanlardıń 75% ga transgenni áwladqa miyraslar 
qaldırıw (bunda 25%) eki transgendan biri miyraslar qaldırsa, 25% haywanlardı 
genomida integraciyanıń hár eki noqatı boladı hám tek 25% áwladlar notransgen 
bolıwı múmkin. Normaında, gomozigota transgen áwladlardı qosılıwında 
tómendegishe bólekleniwdi baqlaw múmkin: 50% gomozigotali, 25% gomozigota 
transgenli hám 25% notransgen organizmler. 
1997 jılǵa shekem genlerdi mikroińektsiya qılıw arqalı ótkeriw, iri transgen 
haywanlar alıwdı birdan - bir isenimli usılı bolıp xızmet dilgan. Daslep bul usıl 
transgen sichdonlar alıw ushın (Gordon J. et. al, 1980), keyin bolsa iri awıl xojalıq 
haywanların jaratıw maqsetinde (Hammer RE. et. al. 1985) isletilingen. 
Ekonomikalıq hám texnikalıq múmkinshilikler shegaralanǵanlıǵı sebepli 
aldın bul usıldan tek ǵana birpara -bir laboratoriyalar paydalanıw múmkinshiligine 
iye bolǵanlar. Bul laboratoriyalarda iri haywanlar atap aytqanda, iri shaqlı 
haywanlardı transgen formaları alınǵan. ın vitro sharayatında uruglantirilgan 
qaramallar embrionlerine mikroińektsiya arqalı gen kirgiziw usılınan paydalanıw 
xirurgiya jolı menen pronukleus basqıshında embrionlerdi ajıratıp alıw yamasa 
superovulyatsiyaga dus kelgen donor siyirlar suyilgandan keyin transplantatsiya 
qılıw sıyaqlı qımbatbaxo usıllardan waz keshiwge alıp kelgen. (Krimpenflort R., 
et, al 1991). ın vitro sharayatında ústirilgan embrionlerge mikroińektsiya arqalı gen 
kirgiziw usılın payda bolıwı, donor-siyirlardı saqlawǵa múmkinshiligi bolmaǵan 

---

laboratoriyalarda da bunday eksperimentlar quyılıw múmkinshiligin jaratılǵan. 
Biraq bul usıldı natiyjeliligi oǵırı tómen bolǵan. Transgen áwlad beriw 
múmkinshiligine iye bolǵan 1 haywan jaratıw ushın 100 den kem bolmaǵan 
haywanlardı hámledar etiwge tógri keledi. 
Sol sebepli de ilimpazlar transgenozni natiyjelilew usılın tabıwǵa háreket 
etdiler. 
Sonday usıllardan biri- embrion daǵı geni integraciyasın retsipientga 
kóshirip otkazguncha anıqlaw bolıp tabıladı. Embrionlerde kiritilgen DNK ni bar 
yoqligini, rawajlanıwdı dáslepki basqıshda PCR járdeminde anıqlaw múmkin dep 
shama kilingan edi. (Ninomija T., 1989 ). Biraq bul texnika, DNK ni 
nointegratsion formada uzaq múddette saqlanganlıgı sebepli transgen embironlarni 
ápiwayı embrionlerden ajrata almadı. 
Basqa bir usıl, xamma muǵdarı genomga integraciya etilgendagina 
ekspressiya etiletuǵın reporter genler aktivligin anıqlawǵa tiykarlanǵan. Olardan 
birparaları antibiotiklarga shıdamlılıqqa (Bondioli K., 1996 ), lyutsiferaza 
fermentniy aktivligin (Menck M. S. et. al., 1998; NakamuraA. et. al, 1998) yamasa 
jasıl nur beretuǵın beloktı (GFP) anıqlawǵa tiykarlanǵan. Bul beloktı anıqlaw oǵırı 
ańsat, biraq onıń expressiyasi tek DNK integraciyası menen shegaralanmaydi. 
Sol sebepli de unamlı yamasa unamsız qátelikke jol quyilishi múmkin. 
Transfikatsiya etilgen yadrolardı kóshirip ótkeriw tek transgen embrionlerdi 
kóshiriw múmkinshiliklerin ashadı, sebebi bunda transgen integraciyası tiykarında 
saylanǵan kletkalardıń yadrosı isletiledi. TTTu munasábet menen rekonstruktsiya 
etilgen embrionlerdi transplantatsiya etiwden keyin alınǵan hár qanday jańa 
tugilgan organizm transgen boladı hám transgen embrionlerdi keyingi selektsiyasi 
talap etińmeydi, 
Transfikatsiya etilgen yadrolardı kóshirip ótkeriw, genomni arnawlı bólegine 
tógridan-tógri integraciya qılıw múmkinshiligin beretuǵın ústinlikke de iye. 
Mikroińektsiya etilgende transgenlar genomni hár qanday bóleginde jaylasıp 
alıwları múmkin. Nátiyjede olar áhmiyetli genlerdi buzılıwları, yamasa 
xromosomani translyatsiya hám transkriptsiya ushın múmkin bolmaǵan 

---

bólimlerinde aralasıp ketiwleri hám bunnan tısqarı olar hesh qashan tásirli 
bolmaydı. 
Ekinshi tárepden, mikroińektsiya járdeminde dúzilgen konstruktsiyalar uzi 
menen qosımsha informaciya alıp kiredi hám genomda bar informaciyalardı 
boyitadi tek. Eger qandayda bir bir endogen genlerdi aktivligin susaytirishdek 
máseleler maqset etip quyilsa, bunday máseleler tugridan-tugri emes, bálki tikkeley 
bolmaǵan yechiladi, mısalı RNK yamasa ribosomalar járdeminde. 
Retrovirusli vektorlar. A. W. S. Asnaw kásiplesleri menen birgelikte (1998) 
birinshilerden bolıp, retrovirusli vektorǵa iye bolǵan geni tikkeley ootsitga 
kirgiziw jolı menen boglik bolǵan transgenlarni ólshemleri menen shegaralanǵan 
bolsalarda, uruglanadigan haywanlar ushın ásirese ın vitro sharayatında alternativ 
usıl esaplanadı. 
Ekzogen DNK vektorları retinde spermatazoidlarnn isletiliwi. 
Ekzogen DNK vektorları retinde spermatazoidlarnn isletiliw házirge shekem hár 
túrlı mulohozalarga sebep bolıp kelip atır (Gandolfi F. Et. al. 199 v). Keyingi 
alınǵan nátiyjeler (Maiore B. et. al., 1998), izertlew ushın birden-bir joldan 
paydalanilganda da, hár túrlı laboratoriyalarda (geyde bir laboratoriyada da ) bir 
birine tugri kelmaytuǵın pikir mulohozalar kelip shıǵıwına sebep bolıp atır. 
Spermatazoidlar er adam haywanlar daǵı transgen alıw ushın paydalanıwı múmkin 
bolǵan, birden-bir embrion kletka emesligi anıqlanǵan. 1994 jıl Brinster et. al., bir 
haywannan alınıp, basqa túrdegi haywanǵa yamasa usha xayvonni máyekdoniga 
kiritilgen spermalar iskerlik korsatishini kuzatgan edi. Bul bolsa basqa haywan 
máyekdoniga kochirib otgunga shekem bul kletkalarǵa ekzogen genlerdi koshish 
múmkinshiligin jaratadı. ın vitro sharayatında er adam haywanlar murtak 
xujayralarini liniyasini tiri xayvonlar máyekdoniga tikkeley DNK ińektsiya qılıw 
arqalı transformaciya qılıw múmkinligi gúzetilgen (J. Kim hám boshkalar., 1997). 
Bul usıl spermatazoidlarnn birpara texnikalıq yamasa medicinalıq sebeplerge kora, 
urug tukuvchi kanallar arqalı ótkeriliwi múmkin bolmaǵan haywanlar ushın uta 
áhmiyetli bolıp tabıladı. 
Xar qıylı túrdegi transgen xayvonlar jaratıw

---

 Dúnyadaǵı kóplegen selektsioner ilimpazlardı niyeti tekǵana paydalı - 
xojalıq kórsetkishleri jaqsılanǵan haywanlardı tańlaw bálki, genotiplarni ózgeris 
arqalı ózine yoqqan málim maqsetke jóneltirilgen haywan túrlerin jaratıw ham 
bolıp tabıladı. Mısalı, kimga jaqpaydı deysiz, eger úlkenligi pıshıqday bolǵan 
ırgejeyli túyeler úyińizda shapqıllab yursa. 
DNK ni genetikalıq informaciya tasıwshı ekenligi anıqlańuncha, 
rekombinant 
texnika 
tiykarları 
jaratılmaguncha 
(restriktaza 
fermenta 
ashılmaguncha hám DNK ni klonlash usılı jaratılmaguncha) bul shiyki qıyal 
kórinar edi hám sonday bulib qalǵan edi. Salıstırǵanda qısqa waqıtta genomdan 
bólek gen ajıratıp alıw, nátiyjeli iskerlik kórsetiwshi gen konstruktsiyalari jaratıw 
jolları islep shıǵıldı. Keyin biygana genlerdi retsipient haywanlar genomiga 
kirgiziw usılları jaratıldı. Sonday etip, selektsionerlar qásiyetleri aldınan belgilep 
quyilgan haywanlar jaratıw múmkinshiliklerine iye boldı. Hár túrlı genlerdi 
qishlok-xojalıq haywanlarına kóshirip ótkeriwden quyilgan tiykarǵı maqset bir 
tárepden haywanlardı paydadorligini (sút beriw, yog yamasa gósh yigish, júnni tez 
ústiriw, hám x. k.) asırıw bolsa, ekinshi tárepden olardı hár túrlı keseliklarga 
shıdamlılıǵın asırıwǵa xamda biologiyalıq aktiv elementlardı kóplegen sintez ete 
alatuǵın haywan - bioreaktorlarni jaratılıwma qaratılǵan. 
Qadaǵalaw sorawları? 
1. Hár túrlı genlerdi qishlok-xojalıq haywanlarına kóshirip ótkeriw? 
2. DNK ni genetikalıq informaciya tasıwshı ekenligi anıqlańuncha? 
3. Spermatazoidlar er adam haywanlar daǵı transgen alıw?