Microsoft Word omk leksiya jiynaq

 

---

16 –LEKCIYA. 
ÓSIMLIKLER GEN TARAWI 
Temanıń maqseti:Aqırǵı izertlewlerden málim bolıwınsha, zıyan jetkeziw hám 
transformaciya ushın pútin Ti-plazmida kerek emes, bálki T-DNKdıń shet 
uchastkası hám Ti–plazmidaniń virulentlikke juwapker bir uchastkasınıń ózi 
jetkilikli bolıp tabıladı. 
Joba : 
1. Ti-plazmidadan T-DNK restriktazalar 
2. Ósimlik kletkasına konstruktsiyalangan Ti-plazmidani kirgiziw metodları 
3. Gen injenerligi járdeminde awıl xójaligi ushın tómendegi ósimlikler jaratıw 
Ádebiyatlar : 1: 123-145 2: 234-245
Tiykarǵı túsinikler: T-DNK, Nativ Ti-plazmida, A. Tumefaciens, Ekspressiya. 
Ilimpazlar kletkasına biygana genlerdi kirgiziw boyınsha alıp barǵan 
izertlewlerinde jańa hádiyselerge gúwa bolǵanlar. Anıqlanıwınsha, bir 
tájiriybelerdiń ózinde birdey DNK konstruktsiyasi menen transformaciyalanǵan 
transgen klonlar, kiritilip atırǵan gen ekspressiyasi boyınsha bir-birinen parıqlanar 
ekenler. Ekspressiya dárejesi kóplegen faktorlarǵa baylanıslı bolıp ol ásirese 
kiritilip atırǵan gendiń yadro xromatinini qaysı bólegine túsiwine baylanıslı eken. 
Bunnan tısqarı, yadro genomiga DNK konstruktsiyalanganda birqansha 
ózgerislerge ushraydı (duplikatsiya, inversiya hám b.) jáne bul ekspressiyaniń 
tómenlewine alıp keledi. Taǵı anıqlanıwınsha, qollanilanilip atırǵan 
Transformaciya proceduraları xojayın genomi ushın da bıyparq emes bolıp 
tabıladı. 
Birinshiden, transgenniń jaylasıwı qaysı bolıp tabıladı xojayın genin 
baslanǵısh strukturasın buzıwı menen birgelikte onın aktivatsiyalaydi. 
Ekinshiden, ósimlik genomiga genler agrobakteria yamasa fizikalıq 
ótkerilgende, túrli kórinistegi qayta dúzılıwlar, hátte xromosoma fragmentleriniń 
translokatsiyasina shekem gúzetiledi. Bulardıń barlıǵı ósimlik genomini normal 
iskerlik kórsetiwin ózgertiredi. 
Ósimlikke kerekli gendi tutatuǵın Ti-plazmida izbe-izligin kirgiziwdiń 2 

---

qıylı metodı jaratılǵan : 
1-metod - «oraliq vektorlar» metodı (ko integrative vektorlar ) - pBR 322 
ishek tayaqshasinan paydalanıwǵa tiykarlanǵan. 
Ti-plazmidadan T-DNK restriktazalar járdeminde kesiledi hám Ye. Coli de 
klonlaw ushın pBR 322 plazmidasiga jaylastırıladı. T-DNK plazmidali bakteriyalar 
kóbeytiriledi hám plasmida ajıratıp alınadı. Keyininen klonlangan T-DNKga 
restriktaza járdeminde kerekli gen jaylastırıladı. Payda bolǵan T-DNKli 
recombinant molekula taǵı bir bar úlken muǵdarda kóbeytiriledi, yaǵnıy ishek 
tayaqchasida klonlanadi. Sonnan keyin końyugatsiya járdeminde tolıq Ti-
plazmidani tasıwshı agrobakteriya kletkasına kiritiledi. NativTi-plazmidasiniń T-
segmentleri hám aralıq vektorlar ortasında gomologik rekombinatsiya júz beredi. 
Bunıń nátiyjesinde gen jaylastırılǵan T-DNK normal DNK ornına nativTi-
plazmidaga kiredi. T-segmentke kerekli genler jaylasqan Ti-plazmidani tasıwshı A. 
Tumefaciens 
kletkaları 
payda 
boladı. 
Olardıń 
náwbettegi 
kóshiriliwi 
agrobakteriyalarga tán bolǵan ápiwayı jol menen ámelge asıriladı. 
Aqırǵı izertlewlerden málim bolıwısha, zıyan jetkeziw hám transformaciya 
ushın pútin Ti-plazmida kerekemes, bálki T-DNK dıń shet uchastkası hámTi–
plazmidaniń virulentlikka juwapker bir uchastkasınıń ózi jetkilikli bolıp tabıladı. 
Bul eki uchastka bir plazmidada bolıwıda shárt emes. Eger agrobakteriyada bir 
segmentliTi-plazmida hám T-DNKli basqa plazmida bolsa, bul bakteriyalar 
ósimlik kletkasın transformaciyalesıw múmkin. Bunday halda qálegen gen 
jaylastırılǵan T-DNK ósimlik genomi menen integraciyalanadı. Onıń ushın 
bakteriya kletkalarında gomologik rekombinatsiya júz bolıwı kerek emes. Biygana 
genler ekspressiyasi ushın T-DNKnin arnawlı promotori, mısalın opali sintetaza 
promotori kerek bolıp tabıladı. 
Ósimlik kletkasına konstruktsiyalangan Ti-plazmidani kirgiziwdiń birneshe 
metodları bar. Bulardan eń ápiwayı tábiy usıl–konstruktsiyalangan shtammlarni 
ósimliktiń zálellengen bólegine kirgiziw bolıp tabıladı. 

---

Suwret. Ti-plazmida tiykarindada kointegrativ vektordi jaratiw. Rp -
restriktaza járdemınde maydalanıw 
Boshqa metod – protoplastlarni agrobakteriyalar menen kokul'tivatsiyalaw 
joʻli menen transformatsiyalaw. Agrobakteriyalar yangi ajratib aling’an yaki bir 
kunlik 
protoplastlarga 
qoʻsilsa, 
bakteriyalar 
birlaspeydi 
ham, 
transformatsiyalanmaydi ham. Transformatsiyalash uchun 3 kunlik protoplastlarda 
hujayra devori qaytadan hosil boʻlgan boʻlishi kerak. Bul hol kletka
deiywalinpayda qiliwshi hám bakteriyalarni birlestiriwshi ingibitorlarni qosiw
menen isbatlang’an. Kokul'tivatsiyalash davri (bu davrda protoplastlar 
agrobakteriyalar bilan agregatsiyalanadi), yáni bir sutkadan ortiq vaqtdan soʻng 
birlashmagan bakteriyalar qayta yuvish bilan olib tashlanadi. Soʻng oʻsimlik 
hujayralari gormonlar qoʻshilgan muhitda oʻstiriladi. 3-4 haftadan soʻng 
koloniyalar 
gormonsiz 
muhitga 
oʻtkaziladi. 
Bu 
muhitda 
faqatgina 
transformatsiyalangan hujayralarning koloniyalari oʻsadi. 
Usinday usul menen tamaki va petuninning transformatsiyalangan oʻsimlik-

---

regenerantlari aling’an. 
Aqirgi 10 yil ishinde sirtqi bazarda jańa qasiyetlerge iye bolg’an transgen 
oʻsimliklarshig’a basladi . 1996 yili AQShda transgen oʻsimliklar iyelegen mayda 
n 3 mln. akr boʻlsa, 2002 yilga bul maydan 80 mlnshekem jetedi. Tiykarg’i 
transgen oʻsimliklar: joʻhori, soya, gerbitsid va hashorotlarga chidamli g'oʻzalardir. 
Kunnen -kunge aholi sani artib barip atrgan sebebi insaniyat aldindamuhim 
bir mashqala , aziq-awqat ónimlerini islapshig’ariw turipti. Jane birmashqala, bul 
tibbiyemlew. Bularni transgen oʻsimliklar jaratiw menen sheshiw mumkin . 
Gen injenerligi jardeminde awil ojalig’i ushun oʻsimlikler jaratiw uchun 
takliflar kiritilgen: 
1. 
Shibin shirkeylerge shidamli ósimlikler . Olardi jaratiw ushun 
oʻsimliklarning genomiga Basillus thuringiensis (bu mikroorganizm hashorotlar 
organizmida rawajlanip tenga qanotlilarda kasallik keltirib shig’aradi, odamlarga 
tásir qilmaydi)dan ajratib olingan toksin geni kiritiladi. Toksinni sintez qiladigan 
oʻsimliklar ayrim zararkunandalarga nisbatan chidamli boʻladi. Bularning bari 
dalalarda pestitsidlarni ishlatishni va atrof-ortaliqpataslawdi kemaytiradi. 
2. 
Aziq-awqat ónimlerdiń quramin jaxsilaw.Málumki, awil ojaliq 
eginlerinin hammesinin qurami ham almashmaydigan aminokislotalar va 
vitaminler jeterli mug’darda boʻlmaydi. Bularning oʻrnini toʻldirish ushun 
oʻsimliklarga vitamin yaki aminokislotalardi sintezlaydigan genlar kiritiledi. 
Hozirda tarkibida karatinoid koʻp boʻlgan transgen guruch va belokqa bay soya 
oʻsimligi aling’an. 
3. 
Tovar sipatini jaxsilaw.Gullarge pigment sintezlewchi genlar kiritilib 
ajayib rangli gullar yaki beloklardi fluorestsentsiyalouwi genlardi kiritib qarańg’da
nur beruwshi dekorativ oʻsimliklar aling’an. 
4. 
Gerbitsidlarga shidamli oʻsimliklardi jaratiw. 
5. 
Oʻsimliklerdin shidamlilig’in asiriw. Málumki, ayrim baliq hám 
shibin shirkeyler gidrofil beloklar ajratadi. Bulbeloklar geni issi qalewshi
oʻsimliklaredi siwiqqa shidamli qiliw ushun olarg’a kiritiledi.