Microsoft Word Оразымбетова М

 
 
С. М!ЖИТОВТЫ; Д%РЕТИ?ШИЛИК ЖОЛЫ 
ЖОБАСЫ` 
q. С. М1житовты4 5мири, 1дебий а2арты7шылы3 хызмети. 
w. Шайыр поэзиясыны4 тематикалы3, жанрлы3 5згешелиги. 
e. С. М1житовты4 драматургиясы. 
r. С. М1житов 3ара3алпа3 прозасыны4 тийкарын салы7шы. 
t. Жу7ма3. 
Таяныш 
с5злер. 
С.М1житов 
лирикасында 
миллий-а2арты7шылы3 
идеялар, дидактикалы3 пикирлер, 3осы3 3урылысы, формасы, шайыр 
шы2армаларыны4 жанрлы3 5згешелиги, тымсал, драмалы3 шы2армалары 
8а33ында т6синик. 
C. М1житов 3ара3алпа3 1дебиятында проза 81м драматургияны4 
басла7шыларынан болды, поэзияны 81р т1реплеме ра7ажландыр2ан шайыр, 
соны4 менен устаз журналист, педагог, а7дармашы сыпатында халы33а хызмет 
еткен инсан. 
А2арты7шы шайыр С. М1житов qiyo- жылы №азан губерниясыны4 
К6йик а7ылында ту7ылады. !кеси Абдулж1жит Абулт18ип улы qoiq- жылы 
№ара3алпа3стан2а к5шип келеди. qw жасар зейинли, билимли Сейфул2абит 
Таллы3 бойында2ы Кулен болыс3а жалланып хатшы болып ислейди.

---

1889-жылы Куленни4 орнына болыс бол2ан №оразбекти4 3олында хаткер 
болып ислейди. Мине, усы жыллары ол 3ара3алпа3 классик шайыры Берда3 
пенен танысады 81м 3ара3алпа3 1дебиятына деген 3ызы2ы7шылы2ы артады. 
qoqw-жылы №о4ырат 3аласына к5шип келеди. С. М1житов Россияда2ы татар 
тилинде шы2ату2ын {?а3ыт 3уяшы} газетасын 8.т.б журналларды алып о3ып 
тур2ан. Рус тилин жа3сы билгенликтен, Россияда2ы 81р3ыйлы жа4алы3лардан 
хабардар болады, 3ара3алпа3 хал3ын са7атландыры72а, а2арты7шылы3 
жумысларына 3атнас3ан. Сонлы3тан, ол qo0u-жылы Иният болыс3а 3осы3 
формасында хат жазып жибереди. Онда Шымбайдан мектеп ашы7 кереклигин 
талап етеди. 
Шымбайды4 жери ке4, су7ы п1ра7ан. 
Лекин билимнен жо3 8еш намы7-нышан, 
Жигирма мы4 6й, ж6з жигирма мы4 жан, 
Бир мектеп жо3 о3ып са7ат алма2а. 
%збек 1дебиятыны4 к5рнекли 71кили Суфизаданы4 qoq0-qoqe-жыллар 
аралы2ында Хожели 81м №о4ырат 3аласында Ж1дид мектебин ашы7ы, 
му2аллимшилик ети7и, Сейфул21битти4 а2арты7шылы3 пикирлерине 6лкен 
т1сир етти. :лкен баласы Рахимди Суфизада мектебине береди.
С. М1житов жа4а д6зимди 6лкен 6митлер менен к6тип алды 81м о2ан 
хызмет етти. Усы д17ирлерде шайырды4 бир 3анша д5ретпелери пайда болды. 
Мысалы` 
{Еркинликти 
к6се7}, 
{Шырайлы 
заман} 
8.т.б. 
qow0-жыл 
большевиклер партиясына а2за болды. qowq-жылдан №о4ырат округлик 
билимлендири7 б5лимини4 баслы2ы хызметинде qowr-жыл2а шекем иследи. 
Мектеплер ашы7, жасларды о3ы72а жибери7, му2аллим кадрларды таярла7 
ислерине басшылы3 етти. №ара3алпа3станда билимлендири7 ислерине белсене 
3атнас3аны ушын ол Хорезм халы3 республикасыны4 Мийнет 3ызыл байра3 
ордени менен сыйлы3ланды.
Тазадан ашыл2ан мектеплер ушын ана тилинде саба3лы3 д6зи7 ушын 
шайырды qowt-жылы Ташкентке м1млекетлик баспа2а жибереди. Ол жерде А. 
Диваев, М. !7езов 8.т.б менен бирге ислейди.
№. 
А7езовты4 
басшылы2ында 
араб 
алфабитинде 
3ара3алпа3 
{!липбесин}, {О3ы7 китабы} 81м {Егеделер са7аты} сыя3лы саба3лы3ларды 
д6зди 81м баспадан шы2арды. Саба3лы3та Толстойды4 г6рри4лерин 
3ара3алпа3ша2а а7дарып берген 81м Орта Азияда2ы саба3лы3ларды д6зи7 
усылына 
81м 
3ара3алпа3 
хал3ыны4 
турмыс 
т1жирийбесине, 
халы3 
педагогикасына с6йенген.
qowt-qowo жылларда {Еркин №ара3алпа3стан} газетасыны4 жу7аплы 
хаткери болып ислеген. {Сол {Еркин №ара3алпа3стан} газетасында {№опалы} 

---

деген ат пенен С. М1житовты4 81рт6рли мапаз2а арнал2ан 3осы3ларын о3ып 
турды3. С. М1житов Т5рткулде сол {Союз 3осшылар 6йи} деп атал2ан жайды4 
бир кишкене б5лиминде бир 5зи турды} деп жазады №.Айымбетов (Халы3 
даналы2ы )
С. М1житов жаслар менен к5п ислескен. №. Айымбетов сол д17ирде 
техникумны4 студенти, 817ескерлер д5герегини4 басшысы болып, ол С. 
М1житовтан б1р8а ке4ес алып тур2ан. 
С. М1житов 3ара3алпа3 классик 1дебияты нус3аларын, фольклорды 
жыйна7 исинде к5п жумыслар алып барды. qowi-жыл {№ара3алпа3 1дебияты 
жыйынты2ы} китабын баспадан шы2арды. С. М1житов Областлы3 Х.Б.Б де 
илимий хызметкер болып ислеген д17иринде му2аллимлерди 3айта таярла7 
курсында ана тили 81м 1дебиятынан саба3 барген.
№ара3алпа3станда 
латынласы7 
д17иринде 
латын 
графикасында 
саба3лы3лар д6зи7де белсене 3атнас3ан. {№ара3алпа3 1липбеси}, (qowo) 
{№ара3алпа3ша 
тил 
саба2ы} 
(qoe0), 
{№ара3алпа3 
тилини4 
1ддуди} 
(граматикасы qoew) 81м т.б. саба3лы3лар мысал болады. 
С. М1житов а2арты7шылы3 жумыслары менен бир 3атарда шайырлы3 
5нерди 
бирге 
алып 
барды. 
qowo-жыл2ы 
жазыл2ан 
библиографиялы3 
86жжетлерде {Миллетим татар, ана тилим 3ара3алпа3} деген ма2лы7матлар 
ушырасады. 
(№.Байниязов {Та4 жулдызы} qoio жыл). 
{Оян 3арындаслар}, {№ызлар2а}, {Ильяны4 улы}, {Жаслар2а}, {О3ы72а 
кел} деген 3осы3лары жасларды4 е4 с6йип ядтан айтату2ын 3осы3ларынан 
бол2ан. 
Су43ар болып илгени4ди, 
Ил жаздырма к5гени4ди, 
Бунда келип билгени4ди, 
Ел ишине шашы72а кел. 
С. М1житов {С6йин 81м Сара}, {№улмурат}, {Он то2ыз} атлы 
романларын жазды.
{qowo-жылы жазда С. М1житов {№улмурат} романын техникумны4 
ба2ыны4 ишинде бир 81пте да7амында о3ып берди. Роман о3ылып бол2аннан 
кейин додала7 иси басланды. {Еркин №ара3алпа3стан} газетасыны4 редакторы 
Уралдан келген Тамендар Сафиев романны4 алдына талаплар 3ойып, романды 
критикалап уза3 с5з с5йледи. Бул жыйна33а 3атнасы7шыларды4 барлы2ы да 
1дебий шы2арма додала7 исине 3осылма2ан жаслар еди. Т.Сафиевти4 
критикасына С.Мажитов 3арсы с5йле7ден бас тартты. Ол 3апа болып 6йине 
3айтты}. (№.Айымбетов {Халы3 даналы2ы}).

---

e0-жылларда 
С.Мажийтов 
шы2армалары 
8а33ында 
баспа 
с5зде 
критикалар к5бейди. {С.Мажитов 3уса2ан оппортунистлерге большевиклерше 
тепки берейик}, {Мажитовты4 жо2алт3ан пышы2ы ким} деген ма3алалар 
ж1рияланды. (С.Мажитов {Пышы2ым} 3осы2ы). Усыдан кейин С.Мажитов 
№о4ырат3а к5шип кетеди. qoer-жылы жасларды4 талабы менен Т5ртк6лге 
ша3ыртылып алынады. Сахна ушын бир3анша пьесалар жазады. Т5ртк6лди4 
6лке таны7 м6зейинде экскурсовод болып ислейди.
С. М1житов 1жайып а7дармашы еди. Л.Толстойды4 г6рри4лерин, 
Крыловты4, Кольцовты4 шы2армаларын, Ферда7сиди4 {Шахнамасыны4} 
Сухраб б5лимин 3ара3алпа3 тилине а7дарады. 
qoeu-жылы {Халы3 душпаны} деген жала жабылып 3амалады 81м qoei-
жылы 3ама3та 3айтыс болады. 
С.М1житов 
д5ретпесинде 
поэзия 
тийкар2ы 
орынды 
ийелейди. 
С.М1житовты4 поэзиялы3 шы2армаларын сиясий-ж1мийетлик, дидактикалы3, 
философиялы3 81м тымсаллар деп 6шке б5ли7ге болады. 
С. М1житов халы3ты са7атландыры7, а2арты7шылы3 идеясы менен 
жасайды 81м оны 5зини4 д5ретпелеринде с17лелендиреди. 
qo0u-жылы {Иният болыс3а} 3осы2ын жазып, халы3ты4 билим 
алы7ына, м1деният3а ериси7ине жан т1ни менен г6реседи. 
Е4 а4сат жол б6гин усылы ж1дит, 
№абыл етсе4 жайды4 алды4а п1рид, 
А3ыл айтпа4 сизге к1мине М1жит, 
№ыял етер тек яды4а салма2а. 
Билим алы7 8а33ында пикирлери философиялы3 ойлар менен бериледи. 
Билимли ел , билимди улы2ла2ан халы3ты4 келешеги уллы болады, 
байлы33а, бахыт3а ериседи. Халы3ты4 да43ын д6нья2а жаяту2ын сол елди4 
билимли перзентлери. Шайыр 3ара3алпа3 хал3ыны4 перзентлерин су43ар 
киби ал2ыр 3ус болып илимге умтылы7ын тилейди. 
%нер, билим билген журтлар, 
Тастан сарай салдырды, 
Айлы3 жолдан к5з жум2анша, 
Туп-ту7ра хабар алдырды. 
Отынсыз тама3 писиртип, 
К5ликсиз елин к5ширтип, 
Билим билгенди есиртип, 
Су7сыздан су7ын ишкизди. 
Биз надан болды3 бос ж6рдик, 

---

Бийкар2а са3ал 5сирдик, 
Д6ньяны4 жайын со4 билдик, 
Наданлы3 сыртта 3алдырды. 
Биз 3алды3, енди сиз барсыз, 
:мит етилген су43арсыз, 
Билдик хызметке таярсыз, 
Жол болсын п1тиям сол болды. 
{О3ы72а кел} 3осы2ында билимни4 пайдасы 8а33ында, жасларды4 
7азыйпасы 8а33ында жырланады. Халы3 поэзиясы, оны4 к5ркемле7 
м6мкиншилигинен шы2а отырып, автор 3арапайым 81м т6синикли т6рде 
мийнеткешлерди4 у2ымына жетерли салыстыры7лар ар3алы билимге, 
бирликке, ел хызметине таярлы33а ша3ырады. 
Билимни4 жолын тосайы3, 
Биз де билген ел 3усайы3, 
Бир ту72андай бас 3осайы3, 
Биз бундамыз 3ый3ы72а кел. 
Алды4да ту72ан тур2анда, 
Билим базарын 3ур2анда, 
Далбай был2ап ша3ыр2анда, 
А3су43ардай 3ый3ы72а кел. 
Шайырды4 {М1рт жа3сы}, {№ара3алпа3 жасларына} атлы 3осы3лары 
дидактикалы3 ба2дарда жазыл2ан. Бул 3осы3лары оны4 Шы2ыс поэзиясын, 
3ара3алпа3 классик шайырларыны4 д5ретпелерин билгенлигинен дерек 
береди. Сонлы3тан, оны4 3осы3 3атарларында н1сият, на3ыл сыпатында 
3олланылату2ын с5злер аз емес. 
Тил бир гилти, а3ыл 2азнасын ашар, 
Алтын, мыс санды3та не барын шашар, 
К5п с5з пайда бермес, мазасы 3ашар, 
С5з с5йлескен 5зи 3ыс3а шорт жа3сы. 
{№ара3алпа3 
жасларына} 
3осы2ында 
жасларды 
жигерлиликке, 
г6ресше4ликке, м1ртликке ша3ырады. 
"ыжлап тур2ан елди4 3е7линде, 
Жан2ан отты4 шо2ы жаслар, 

---

Душпаннан ашты4 арын ал, 
Кетсин 81мме ды2ы4 жаслар. 
С.М1житов лирикаларында ал2а умтылы7, еркинлик ушын г6рес, 8адал 
мийнет ети7 идеялары орын ал2ан. {*арма дийхан}, {Жал3а7 дийхан2а} 
3осы3ларында адамзат-ты4 тиришлигини4 ар3а7ы ана жер, оны4 36диреди 
8а33ында с5з етиледи. 
!лемдеги барлы3 жанлы ма3лу3ты4 5мир тиришилиги жер менен 
екенлиги к5рсетиледи. 
Д6ньяда жаса2ан жанлы ж1ни7ар, 
Жерден 5нген менен тирилик 3ылар, 
Тама3, кийим б1ри сол жерден 5нер, 
Жерди бежер, сени жери4 тойдырар. 
{Б181р паслы}, {На7рыз - таза жыл}, {Г6з}, {№ыс келер}, {%зен}, 
{Сайра б6лбил} 3осы3ларында т1бият г5ззаллы3лары, нызамлылы3лары 81м 
инсанларды4 т1бият пенен ты2ыз байланыслылы2ы айтылады. 
*аял-3ызлар темасына арнал2ан {№ыз-келиншеклерге}, {*аяллар 
к6нине}, {№ызлар2а} 8.т.б. 3осы3лары бар. Бул 3осы3ларда шайыр к5бинесе 
8аял-3ызларды4 билим алы72а, ж1мийеттеги орнын ийеле7ге деген ша3ыры3 
бар. 
Миллетти ту7ры жол2а сал, 
Салып 3ула3 бу2а7ын ал, 
Билимли 86р болса 8аял, 
Елден ашлы3 3уллы3 безер. 
Шынында да, 81р бир миллетти4 келешеги ша4ара3та т1рбияланады, бул 
7азыйпа 8аял-3ызлар2а ж6кленген. Егер 8аял билимли, зиялы болса, 
перзентлерини4 билимли болы7ына умтылады. 
С.Мажийтов поэзиясын ж1мийетлик турмыс, д17ир н1песи, ыл2аллы 
мийнет 8.т.б. 6нде7лик мазмунда2ы 3осы3лар 3урайды. 
{"ажжа-даж}, {Пахтаны к6тсем}, {№ара3алпа3}, {!ми7дарья}, {№услар 
келди}, {Таза арна2а}, {Таза жыл}, {О3ы7дандур} 8.т.б. 3осы3лары о2ан 
мысал бола алады.
С.Мажитов 
д1слепки 
саба3лы3ларды4 
авторы 
сыпатында 
оны4 
поэзиясында балалар 5мирине арнал2ан, н1сиятлы3 шы2армалар к5плеп 
ушырасады. {О3ы7 бас3а, ойын бас3а}, {Пайдасын били7}, {Ту7рылы3 81м 
3алпаллы3}. 

---

Шайыр лирикаларында т1бият к5рнислерин с67ретле7 тийкар2ы орынды 
ийелейди. 
№улпы д5нген а2ашларды, 
М1г1р 3усты4 сусты басты, 
№азанны4 3ыра7ы т6сип, 
Жапыра3лары жерге т6сти. 
С.Мажитов тымсал жанрын ра7ажландыры72а 6лес 3осты. Рус 
тымсалшысы Крыловты4 тымсалларын 3ара3алпа3 тилине 5злестирип 
а7дарды. 
{А3 3у7, Шортан 81м шаян}, {Б6лбил менен ешек}, {Алтын жеген 
б5ри}, {Дий3ан менен к6ншил маймыл}, {№айсар т6лки}, {Шымшы3 пенен 
кептер}, {Надан молла}, {Есер менен к5ле4ке} 8.т.б тымсаллары бар. 
С.Мажитов лирикаларыны4 тили к5ркем образлы. 
№ара42ы т6нди жандыр2ан, 
Елди4 сиз шыра2ы жаслар. 
Ашылмас 3ара думандай, 
То3санда бол2ан сырандай. 
Сыпырамыз2а кирген тыш3ан, 
Шы2ар еди а2армастан, 
Б6гинде 6йде д1стурхан, 
Толы майлы ш5рекгенем. 
С.Мажитов поэзиясыны4 тематикасы 81р т6рли болса да, дидактика 
басым к5пшилигин 3урайды. Сонлы3тан, шайырды4 3осы3лары афоризмге 
айлан2ан. 
Шойын менен сатылмас, 
№алайыл2ан жез 3уман, 
Бир б1леге тап болар, 
Ж6йесин таппай с5з 3у72ан. 
Жигитти4 серли бол2аны, 
"абырыспай ж6рсе жолынан, 
К5ринип б1ле келмейди, 
Б1лени4 б1ри тили4нен. 

---