Microsoft Word Оразымбетова М

Пайдаланыл2ан 1дебиятлар` 
q. !бди31дир Бекимбет улы. Та4ламалы 3осы3лары. Н. {№ара3алпа3стан}. 
qoyy. 
w. Халы3 шайырлары. ХIХ 1сирди4 а3ыры ХХ 1сир басында2ы 
3ара3алпа3 шайырларыны4 шы2армалары. Н., {№ара3алпа3стан}, qoiw. 
Тема бойынша сора7лар` 
q. !бди31дирди4 лирикаларында миллий сана 81м миллий идея. 
w. Шайырды4 тарийхый мазмунда2ы шы2армалары. 
e. Шайыр шы2армаларыны4 к5ркемлик 5згешелиги. 
Тапсырмалар` 
q. Илимий 1дебиятлардан конспекти жазы7. 
w. !бди31дир лирикаларын тематикалы3 жа3тан жикле7 81м айырым 
3осы3ларына к5ркем тал3ы жаса7.

---

 
5-лекция
ҚОРАЗБЕК РАЗБЕК УЛЫ
 
Ж О Б А С Ы 
 
q. №оразбек шайырды4 1дебий хызметлери. 
w. Шайырды4 а7дармалары. 
e. №оразбекти4 лирикасы. 
Таяныш с5злер. №оразбекти4 3ыссаханшылы3 хызмети, а7дармалары, 
т1рийиплик лирикалары, шы2армаларыны4 к5ркемлик 5згешелиги. 
№ара3алпа3 миллий ояны7 д17ири 1дебияты тарийхында жетик са7атлы 
3ара3алпа3 хал3ыны4 д6нья м1денияты менен таныстыр2ан, лирик шайыр 81м 
3ыссахан №оразбек Разбек улыны4 д5рети7шилиги тийкар2ы орынды ийеледи. 
№оразбек 
Разбек 
улы 
ха33ында 
пикирлер 
№. 
Айымбетовты4, 
!. 
Пахратдиновты4 мийнетлеринде бир3анша с5з етилген. Шайыр XIX 1сирди4 
орталарында шама менен qitt-жылы Арал те4изине жа3ын А3д1рьяны4 
бойында ту7ыл2ан. %мирини4 а3ырына таман Т6ркменстанны4 Г6рлен деген 
жеринде жаса2ан. №оразбек Берда3 шайырды4 17ладларынан. Ол Бухарада2ы 
К5калташ медресесин питкерген.
Миллий ояны7 д17ири 1дебияты 5зине шекемги реалистлик 1дебиятты4 
д1ст6рлерин да7ам еттирип халы3лы3 шы2армаларды д5рети7 менен бирге 
халы3ты4 м1дениятын жыйна7шы, ат3ары7шы 81м тар3аты7шы болды. Усы 
сыпатларды4 81ммесин 5зинде ж1млеген №оразбек араб, парсы, т6ркий 
халы3лар тиллерини4 к5пшилигин билген. Усы тилде д5ретилген 1жайып 
д6нья м1дениятыны4 д6рданаларын 3ара3алпа3 тилине а7дарып 5з хал3ыны4 
ру7хый байлы2ын байыт3ан, сана сезимин ра7ажландыр2ан инсан болды. 
М1селен, оны4 Абыл2азыны4 {Шежиреий т6рк}, (Т6рклер шежиреси) 
шы2армасын 3ара3алпа3 тилине а7дарып елге тараты7ыны4 5зи халы3ты4 
5зин-5зи таны7ына, миллий сананы4 ояны7ына 3осыл2ан 6лес болды. Берда3 
шы2армаларыны4 
са3ланы7ында №оразбекти4 
6лкен 
хызмети 
бол2ан. 
Халы3ты4 миллий м1дениятыны4 ра7ажланы7ында А3тамда, Шымбайда 
ашыл2ан 3ыссаханлар мектебини4 роли к6шли болды. №оразбек Разбек улы 
3ара3алпа3 3ыссаханлы3 мектебини4 тийкарын салы7шы. Ол 6ш мектеп 
шы2ар2ан q. Сыды3 шайыр, w. !бди31дир шайыр, e. Сейфулла. Мине солай 
етип, бул мектеплерден бас3а мектеплер б5линип шы33ан. Ояны7 д17ирини4 
шайырлары а7дармашы сыпатында хызмет ат3ар2ан. №ыссаханлы3 мектебини4 
тийкарын салы7шы №оразбек Разбек улы ш1киртлери д6нья д6рданаларынан 
есаплан2ан араб, парсы тилинде жазыл2ан Суфы Аллаярды4, Х. А. 
Ясса7ийди4, 
Ба3ыр2аныйды4, 
На7айыны4, 
Молла 
Машрабты4, 
Ферда7сийди4, Низамийди4, Физулиди4 шы2армаларын 3ара3алпа3 тилине 

---

а7дарды. Солай етип, 3ара3алпа3 хал3ы XIX 1сирди4 а3ырында Россия ар3алы 
Европа м1дениятынан да хабардар болды. №ара3алпа3 хал3ыны4 д6ньялы3 
м1деният3а 3ызы2ы7шылы2ыны4 ояны7ында №оразбекти4 хызмети айры3ша.
Миллий ояны7 д17ири 1дебияты 71киллерини4 баслы хызмети миллий 
1дебий тилди 31липлестирди 81м жетилистирди. №оразбек Разбек улыны4 
3ыссаханлы3 мектеби д6нья 1дебиятыны4, т6ркий халы3лар 1дебиятын 
3ара3алпа3шала2ан 81м 3олдан к5ширип халы33а тар3ат3ан. К1типлер 3олдан 
к5ширип жазы7 ар3алы 3ара3алпа3 1дебий тилин бираз жетилистирди. 
№оразбек 
шайыр 
Абыл2азыны4 
{Т6рклер 
шежиресин}, 
Берда3ты4 
{Шежиресин} бирнешше нус3ада 3олдан к5ширген. Демек, ояны7 д17иринде 
№оразбек тек 3ыссаханлы3 мектебини4 2ана емес, ал к1тиблик мектеплерди4 
де тийкарын сал2ан. 
!сиресе, т6ркий халы3ларды4 1жайып д1станларын, м1селен, {"1рип 
Ашы3}, {Юсип-Злийха}, {"5ру2лы} д1станларын 3ара3алпа3 тилине а7дарып, 
3олдан бирнешше нус3ада к5ширип жазып халы33а тар3ат3ан. *1ттеки, 
№оразбекти4 1дебий ла3абы "1рип, я2ный 5зи а7дарма ислеген с6йип о3ы2ан 
д1станыны4 бас 3а8арманын ал2ан. №оразбек мектебинен шы33ан к5пшилик 
шайырларды4 1дебий ла3абы "1рип бол2ан. Халы3ты са7атландыры72а, 
м1дениятын к5тери7ге, миллий сана-сезимин ояты72а, ж181н м1дениятына бет 
буры7ына т6ртки бол2ан инсанларды4 бири №оразбек Разбек улы.
Себеби, д6ньялы3 илимни4 тийкарын салы7шы Хорезмни4 1жайып 
17ладлары Ибн-Сино, Беруний, Хорезмийди4 6рим-пута3лары бирнешше 
1стирден со4 3айтып 5з топыра2ы Хорезм жерине кели7и олар2а ру7хый азы3 
бол2ан болы7ы м6мкин.
№оразбек Разбек улы - 3ыссахан, а7дармашы, к1тиб 81м лирик шайыр. 
№оразбекти4 поэзиясында т1рийплик шы2армалар 6лкен орынды 
ийелейди. Т1рийпте ?атанды, елди, уллы-уллы адамларды, 3ыз-келиншеклерди 
ма3та7 тийкар етип алынады. №оразбекти4 лирикаларыны4 к5пшилиги 
са3ланып 3алма2ан. №. Айымбетов {Халы3 даналы2ы} китабында {№оразбек 
шайырды4 жаз2ан 3ара3алпа3ларды4 сулы7 3ызларын ма3та2ан 81м бас3а 
халы3ларды4 да 3ызларын ма3та2ан, оларды4 характерлерин т1рийплеп жаз2ан 
ewe 3атардан ибарат ма3та7 т1рийпи деп атал2ан шы2армасы со42ы жыллар2а 
дейин 3ысаханлар т1репинен жырланып келди} деп жаз2ан еди. Бул т1рийп 
qoee-жылы Тахтак5пир районында жаса7шы 3ыссахан №17ендер шайырды4 
ш1кирти ата3лы шайыр 81м 3ыссахан Аббаз Дабыловтан жазып алынды. 
Т1рийти4 уллы т1рийп 81м жеке т1рийп формалары болды. Уллы 
т1рийпте 6лкен халы3лы3 м1селелер, ?атанды, елди4 6рип-1детлери 
ма3талады, ал жеке т1рийпте уллы адамларды, 8аял-3ызларды, аты шы33ан 
тулпарларды ма3та2ан.

---

№оразбекти4 т1рийпи бул уллы т1рийп. №оразбек Разбек улы т1рийплик 
3осы3ты4 шебери бол2ан. Т1рийп 3осы3ларында ту7ыл2ан елди, халы3 
батырларын, ата3лы адамларды, 3ыз-келиншеклерди, 81ттеки тулпар атларды 
ма3тайды. №ыссаханларды4 с6йип ат3арату2ын 3осы2ы шайырды4 Т1рийп деп 
аталы7шы шы2армасы болды. №оразбекти4 3осы3ларыны4 жазба нус3алары 
жетип келмеген. ewi 3атардан ибарат т1рийп 3осы2ы 81м {Бир 5мир майдан 
ишинде} 3осы2ы са3ланып 3ал2ан.
{Т1рийп} 3осы2ында №оразбек дил7ар, шешен, а3ыллы 3ызлар 
3ара3алпа3ты4 барлы3 уры7ында да бас3а барлы3 халы3ларда да бар деген 
жу7ма33а келеди. Бул ар3алы шайыр а7ызбиршиликти, дослы3ты беккемле7ди 
ма3сет етип 3ояды. Себеби, барлы3 уры7лар, халы3лар те4 бир-биринен кем 
емес деген пикирди ал2а с6реди. Бул жерде тек 3ызларды4 сулы7лы2ы 2ана 
емес, ал инсанны4 ру7хый д6ньясыны4 г5ззаллы2ы с5з етеди.
Жор2а ж6рис ат минбеген 
Яр менен ойнап к6лмеген, 
Бир я3шы 3ызды алма2ан, 
Те 5лгенше арманда ды
деген 3осы3 3атарлары бар. Тулпар, жор2а ж6рисли ат, г5ззал с17ер яр бул 
инсанны4 ру7хый байлы2ы, жетик сана сезимли, м1денияты болып табылады. 
*1р бир инсанда усындай пазыйлетлер болса 2ана д6нья танымы ке4ейеди, 
ж181н м1дениятына бет бурады. №оразбек демократик 1дебиятты4 71кили. 
№ызларды4 8у3ы3лары шекленген, 81ттеки оларды буйым сыпатында к5ри7ши 
д17ирде шайыр 8аял-3ызларды жо3ары д1режеге к5тереди, оларды4 а3ыллы2ы, 
сулы7лылы2ы, батырлы2ы елди4 ма3танышы екенлигин к5рсетеди.
Отырыспаны4 г6ли бол2ан, 
Ел хал3ыны4 с1ни бол2ан 
№атар-3атар к5ше тол2ан,
Ары7 келер 81р 3аладан. 
{Т1рийп} патриотлы3 шы2арма. Шайырды4 5з елини4 м1дениятына, 
6рп-1детлерине, халы3лы3 психологиясына, ишки д6ньясыны4 г5ззаллы2ына 
деген 6лкен 86рмети, с6йиспеншилигин к5ри7ге болады. 
Сырнай т6ртип, на3ра урып 
Дабыл 3а2ып ша73ым салып 
Жигитлер сейдинин алып, 
Пал7ан келер 81р жа2адан. 
№ур айланып ыла3 ойнап, 

---

К5кмар тартып байра3 сорап 
Не жананлар басын шай3ап, 
Орамал т6йер 81р намадан. 
Мине, бул 3осы3 3атарларында 8а3ый3ый халы3ты4 5зине т1н 
белгилери, д1ст6рлери, ишки д6ньясы, 5мири к5ринип турады. Миллий 
ма3таныш сезимлери менен к5тери4ки ру7хта жырлайды.{Бир 5мир майдан 
ишинде} 3осы2ында тере4 философиялы3 ой-пикирлер ж1мленген. 
Молла болса4 хат3а шебер, 
Нешше т6рли к5рсет 5нер, 
*1мме 71жи сеннен питер, 
Ел болар 2арам ишинде. 
Шайыр инсанны4 е4 тийкар2ы 7азыйпасы 5мирде жасап халы33а 
пайдалы ислер исле7 кереклигин, халы3 м1пин 3ор2а7ды алдына ма3сет 3ылып 
3ойы7 екенлигин атап 5теди. №оразбек 5зи де 3ара3алпа3 хал3ыны4 
м1дениятын, сана сезимин, ж1мийетлик к5з-3арасларын ра7ажландыры72а 
хызмет еткен шайырларды4 бири.
Солай етип, №оразбек Разбек улы 3ара3алпа3 3ыссаханлы3 мектебини4 
тийкарын салы7шы, а7дармашы, а2арты7шы 81м лирик шайыр сыпатында 
3ара3алпа3 миллий ояны7 д17ири 1дебияты тарийхында белгили орынды 
ийелейди.