Microsoft Word Оразымбетова М

 

---

 
АННАҚУЛ МӘМБЕТХОЖА УЛЫ.
 
Ж о б а с ы: 
1. Шайырдың өмири ҳәм дөретиўшилиги. Шығармаларының үйренилиў 
тарийхы 
2. Аннақул лирикаларының идеялық-тематикалық бағдарлары
3. Аннақул шығармаларының жанрлық өзгешелиги. 
4. Лирикаларының көркемлик өзгешелиги. 
Таяныш сөзлер. Аннақул лирикаларының
тематикалық бағдары, миллий мақтаныш, 
демократиялық идея, юмор-сатиралық қосықлары.
Миллий ояны7 д17ири 3ара3алпа3 1дебиятында белгили из 3алдыр2ан 
шайырларды4 бири Анна3ул М1мбетхожа улы болып есапланады.
Анна3ул qirq-жылы Тахтак5пир районыны4 К5к5зек А3беткей деген 
жерлеринде ту7ыл2ан. Шайырды4 5мири 8а33ында илимий мийнетлерде 81р 
3ыйлы пикирлер бар. Шайыр qoey-жылы ot-жаста 3айтыс бол2ан. Бул 
ма2лы7матты к5п информаторлар, 1сиресе
шайырды4 3ызы Бийбиажар толы3 
тастыйы3лайды. 
Анна3улды4 5мири ж6д1 а7ыр жа2дайда кешеди. Себеби Анна3ул 
шайырды4 басынан 5ткен а7ыр турмысын 5зини4 3осы3ларында к5ри7ге 
болады. Ол к5п 3осы3ларында 5зини4 5мирине байланыслы айырым 
ма2лы7матларды береди.
Жаслы2ынан кисини4 ешки-ыла2ын ба2ып балалы3ты4 3ызы3 7а3тын 
3ыйынлы3та 5ткереди. Оны4 «Бекпан ша2ылда» деген 3осы2ында т5мендеги 
3атарларды о3ыймыз` 
... №ысында саза2ы отларын жа3тым, 
Байды4 атларына 3азы3лар 3а3тым, 
Жети жыл Байманда ешки-ыла3 ба3тым, 
Атамны4 маканы Бекпан ша2ылда. 
Ямаса`
... Бул ша2ылда ж6рдим жети жыл жети ай, 
Азап-а3ырет пенен 5мирим 5тти-ай...
Шайырды4 балалы3 7а3ты усындай 3орлы3, азап-а3ыретлерде 5ткен болса, 
оны4 ержеткен 7а3ты да шадлы болма2ан. Ол к6н к5ри7 ушын елден елге, 
журттан журт3а талап излеп кетеди. Ол бир топар 5зиндей жарлылар менен 
№азалы бетке кетип талап ислейди. Бул жерлерде ж6рип шайыр ту7ылып 5скен 

---

елин, хорлы3лы болса да балалы3 ша2ыны4 5ткен жерлерин са2ынады. Буны 
ол 5зини4 «Бармекен» 3осы2ында ай3ын к5рсетди. 
Анна3ул тек 2ана шайыр 2ана емес, 3осы3 айтып ду7тар шерткен адам. 
№ара3алпа3 хал3ыны4 3осы3 81м намаларын жа3сы билген. Шайырды жа3сы 
билген адамлар 81м оны4 ту72ан-ту7ыс3анлары Анна3ул t0-y0 жасларынан 
кейин 3осы3 шы2ары7ды 3ойды деп ма2лы7мат береди. Бул qo00-жыллар2а 
ту7ра келеди. Оны4 шы2армаларыны4 барлы2ы дерлик ХIХ 1cирди4 а3ыр2ы 
д17ирлеринде шы2арыл2анлы2ынан д1рек береди. 
Енди шайырды4 1дебий мийрасы 8а33ында с5з етету2ын болса3, 
Анна3улды4 шы2армаларын билету2ын адамларды4 а7зынан арна7лы т6рде
жазып алы7 иси, qoe0-жылларды4 екинши ярымынан 3ол2а алынды. !дебий 
мийрасларымызды жыйна7шылар С.Ма7ленов, Ш.Хожаниязовларды4 ислеген 
мийнетлери к6т1 айры3ша. Олар Анна3ул шайырды4 «№ызлар», «Та7ып бер», 
«Ораз алды» «Бармекен», «К5к 5зек» «Май молла», «Бекпан ша2ылда»атлы 
3осы3ларын билету2ын адамларды4 а7зынан жазып алып, сол 7а3ытта2ы 
комсплексли илим изертле7 институтыны4 китапхана 3орына тапсыр2ан. 
(*1зирги %з-н ИА, №3-стан б5лимини4 илимий китапхана 3орында 
са3ланады). 
Со42ы 7а3ытлары экспедициялар 7а3тында Анна3ул шайырды4 5мирине 
тийисли та2ы да бир 3анша ма2лы7матлар 81м бир неше 3осы3лар текстлери 
жазып алын2ан. Бул исте, 1сиресе, А.Каримов, !.№ожы3баевты4 мийнетлерин 
айры3ша атап 5тсек арзыйды. Олар бурыннан китапхана фондында бар 81м 
5злери жыйна2ан материаллар тийкарында ХIХ 1сирди4 бас гезинде жаса2ан 
бир 3атар 3ара3алпа3 шайырларыны4 шы2армалар топламын qoiw-жылы 
{#ара3алпа3стан} баспасынан «Халы3 шайырлары»деген ат пенен басып 
шы2арды. Топлам2а киргизилген шайырларды4 бири Анна3ул М1мбетхожа 
улы. Топламда бул шайырды4 rtw 3атардан ибарат q0 3осы2ы бар. Шайырды4 
бизге белгили, 3олда бар 3осы3лары биринши м1ртебе толы2ы менен усы аты 
атал2ан топламда ж1рияланды.
Анна3ул шайыр ту7ралы биринши м1рте Н.Да73араевты4 «Қара3алпа3 
1дебияты 
тарийхыны4 
очерклери»атлы 
докторлы3 
диссертациялы3 
жумысыны4 3олжазбасыны4 {ХIХ 1cирди4 а3ыры ХХ 1сирди4 басында2ы 
3ара3алпа3 1дебияты} деген б5лиминде с5з бол2ан, я2ный бунда шайырды4 
а7ыр турмыста жаса2анлы2ы айтыл2ан, {№айда бараман}, {Ораз алды}, 
{№азы7да} 3осы3ларына аз да болса талла7 жаса2ан. Авторды4 бул пикири 5зи 
3айтыс бол2анан кейин жары3 к5рген. (Шы2армаларыны4 толы3 жыйна2ы, e-
том, {№3-стан} баспасы Н5кис-qouo-ж. qit-qiy-бетте). Кейин ала Н.Жапа3ов, 
К.Мамбетов, №.Султанов, А.Каримов авторлы2ында Н5кис м1млекелик 
университетини4 
филология 
факультети 
ушын 
революция2а 
шекемги 
3ара3алпа3 1дебияты тарийхы бойынша qoie-жылы саба3лы3 басылып шы3ты. 

---

Бул саба3лы33а Анна3ул шайырды4 5мири 81м 1дебий хызметлери {Анна3ул 
шайыр} деген атама менен кишиле7 бир б5лим (woq-woy-бетлер) болып 
киритилген. Бунда Анна3улды4 5мирбаянын с5з ети7ге 81м 1дебий 
шы2армаларын талла72а бурын2ылар2а 3ара2анда к5бирек то3тал2ан. {Ораз 
алды}, {№ызлар}, {Та7ып бер}, {Бармекен}, {Г6лбазар}, {Д1ме4 барма 
болыслы3тан}, {Аман ж6р} атлы 3осы3ларында2ы мийнеткеш халы3ты4, 8аял-
3ызларды4 т12дирине, айырым 3атыкез, ашк5з байларды4, 81мелдарларды4 ис-
81рекетлерине, 3ыл7аларына шайырды4 к5з- 3арасы 3ыс3а болса да с5з 
етилген. Анна3ул шайырды4 шы2армаларында2ы тийкар2ы мотив 81м идеялар 
3ара3алпа3 
хал3ыны4 
81р 
3ыйлы 
3атламлары 
арасында2ы 
3арама-
3арсылы3ларды, 
1далатлы3лар2а 
3арсы 
наразылы3ларын, 
азатлы3ты, 
1далатсызлы3ты жырла72а ба2ышлан2ан. 
Шайырды4 {Сайлан2ан а3са3ал2а}, {№азы7да}, {Ораз алды}, {Кетермен}, 
{Бизге жа3ты д6нья 3ашан келеди} 3осы3лары жо3арыда2ы пикирлеримизди 
д1лиллейди. 
{Ораз алды} 3осы2ы к5риниси бойынша конкрет темадай болса да п6ткил 
3ара3алпа3 хал3ыны4 басында2ы а7ыр а78алды, социал те4сизликти, 81дден 
ас3ан ези7шиликти к5рип жаны ашыйды. Бундай идея {Кетермен} 3осы2ында 
да сезиледи` 
{Батарыма к5лим жо3, 
№онарыма жерим жо3, 
Шадланып тур2ан елим жо3 
Енди 3ая33а кетермен} 
({Халы3 шайырлары} qoiw. {Кетермен} re-бет) 
Бул шу7ма3 шайырды4 {Кетермен} 3осы2ынан алын2ан болып, 3атарларда 
тек 3ара3алпа3 хал3ыны4 турмысына а78алына 2ана емес Орта Азия 
халы3ларыны4 жа2дайына да к5з тасла7шылы3 сезиледи. Анна3ул шайырды4 
1дебий д5ретпелерини4 к5пшилигинде халы3 турмысы, т12дири баслы м1селе 
етип алын2ан, я2ный оны4 81р бир шы2армасында дерлик халы3ты4 му4ы 
му4ланып, жыры жырланады.
Анна3ул шайырды4 1дебий мийрасына тере4ирек н1зер а7дар2анымызда, 
шы2армаларыны4 тематикасыны4 ке4лигини4 гу7асы боламыз. М1селен, 
социал- ж1мийетлик темалар менен му8аббат темасында жазыл2ан лирикалы3 
3осы3ларда дин 71киллерин 1шкарала7шы юмор-сатиралы3 шы2армаларын да 
ушыратамыз. 
Шайырды4 {№ызлар}, {Та7ып бер}, {Г6лбазар}, {№ызларды4}, 
{Бармекен} 3осы3лары му8аббат темасына арналып, оларда шайыр тек таза 
му8аббат жырын жырлап 3оймастан, теманы социал-ж1мийетлик мотивке 
байланыстырады` 
{Перидей сулы7лар, 86рдей ма8итабан, 

---

№осылып ж6ререк д6злессе заман 
К5злери м1стана не сулы7 ж1нан, 
Шул 3ызларды к5рер к6нлер бармекен. 
Бир майдан отырса4 ис болып та7ап, 
Бийм1лел бир майдан айтысса4 жу7ап, 
К1ба2а бар2аннан 6ш есе са7ап, 
Шул 3ызларды к5рер к6нлер бармекен. 
({Халы3 шайырлары} qoiw. {Бармекен} ro-
бет) 
Бул шу7ма3та шайыр жигитлер менен 3ызларды4 5мири заман тарлы2ына 
ду7шар болып тур2анына 5кинеди. Соны4 ушын да жигитлер менен 
3ызларды4 аз да болса бирге отырып, ке7илли с5йлеси7ин, бири менен 
бирини4 81зилин {Каба2а 6ш рет бар2аннан арты3} санайды. Оны4 {Май 
молла} атлы 3осы2ы 5з а7ылында2ы молланы4 жаман ислерин тиккелей
1шкарала7шы шы2арма`
{Май молланы4 6йи толы, 
*1р бир жерге жеткен 3олы... 
Май моллланы4 5зи к6лки, 
*1р адам2а болмас 6лги... 
М68минлер 6мит етпе4лер, 
Молладан 3айыр к6тпе4лер...} 
({Халы3 шайырлары}. qoiw. {Май молла} tt-
бет) 
Шайыр {Д1ме4 барма болыслы3тан} 3осы2ында а7ылда2ы бир 31т3уданы4 
болыслы33а сайланбай 3ал2аны, соны4 н1тийжесинде 81р кимге жаманлы3 
ойлап ж6ргенин к5рсетип, оны4 6стинен к6лсе, {Есберген} 3осы2ында байды4 
баласы Есбергенни4 жарамсыз 81рекетин мыс3ыллайды` 
{Тыран шаба3тай тыррый2ан, 
*алын билмей к5п шыррый2ан, 
С5йлесе мурны пыррый2ан, 
Есентай улы Есберген}. 
({Халы3 шайырлары}. qoiw. ro-бет) 
ХIХ 1сирди4 екинши ярымы ХХ 1сирди4 басында 5мир с6рген 3ара3алпа3 
1дебиятыны4 белгили 71киллери Д1ме, Бегжан, №удайберген, !бди31дир, 

---

№улмурат 
шайырларды4 
шы2армалары 
менен 
бир 
3атарда 
Анна3ул 
М1мбетхожа улыны4 1дебий мийраслары 3ара3алпа3 хал3ыны4 м1дений м6лки 
сыпатында арда3ланады. Себеби 81р бир шайырды4 шы2армалары 5з 
заманласларыны4 турмыс картиналарын к5бирек яднама ретинде 3а2аз бетине 
т6сирип кеткен. Соны4 ушын да шайырларды4 шы2армалары биз ушын о2ада 
31дирли. 
Анна3ул д5рети7шилигинде 5зи жаса2ан д17ирге к5з3арасы, демократиялы3 
идеяларды ал2а с6реди. Оны4 {Ораз алды}, {Сайлан2ан а3са3ал2а}, {Д1ме4 
барма болыслы3тан} 3осы3ларында идеялар аны3 5з к5ринисин тап3ан. 
Шайыр ел басшылары 8а33ында пикирлерин {Сайлан2ан а3са3ал2а} 
3осы2ында былай билдирди` Абырай а3са3ал бол2аны4, 
Болыс болса4 адам жере4. 
Шайырды4 бул 3осы3 3атарларында менмен, т1каббыр, халы3ты к5зге 
илмейту2ын шонты3 басшыларды4 ерси 3ылы3лары ашшы к6лкиге алынады. 
Сайла7да2ы 1далатсызлы3, халы3 8у3ы3ларыны4 ая3 асты етили7и {Д1ме4 
барма болыслы3тан} 3осы2ында с17леленген. Бунда тарийхый шахслар !7ез, 
Арзымбет уса2ан адамларды4 ислеген 81рекетлери 1шкара етиледи.
Жу7ма3ластырып айт3анда, шайырды4 3олда бар 1дебий нус3алары 5зини4 
халы3шыллы2ы, 
жо3ары 
идеясы, 
к5ркемлиги 
т1репинен 
3ара3алпа3 
1дебиятында белгили орынды ийелеп тур2анын к5ремиз.