Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Download 0.64 Mb.
bet38/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

Амшшёт — Гт,шшнн11г чнкёадн
олади Ушбу атама одатда “тажриба” сузининг синоннми сифатД кУлланилади. Кенг маъиода, амалиёт - билиш амалиётини хам, шу жумпдМ назарий билиш амалиётини хам камраб олувчи инсон фаолиятидан иборатдйр Гиосеологияда бу термин “рухий”, “акяин”, “назарий” каби термиилА карама-карши булган узига хос маънога эга. Унинг ортида билиш (назарцЯЩ! амалиёт богликлиги муаммоси, уни хал килиш зарурияти яширинган. БуНН окибашда фалсафада “амалиёт" термининн турли маъиода шнлатиш м.н килинмаса-да, лекин гносеологияда амалиёт деганда субъектнинг мсили тизимларни узгартиришларга каратилган максадга мувофик объектив-хиСОЯ I
п.,-
фиодият деб тушуниш талаб килинади. Агар маълум фаолият кайд этилган нгигиларга эга булмаса, уни амалиёт белгиларига киритиб булмайди.
Амалий фаолиятнинг турли хиллари факат даёт фаолияти шакллари швиосидагина тенг маъноли эмас, балки оммага нисбатан хам шундай маъно кйсо этади. Амалиёт ёки яратувчи (конструктив), ёхуд бузгунчн (деструктив), чи I юки вандализм булиши хам мумкин.
Уз мазмун ва мохиятига кура, амалиёт билиш фаолиятига бавосита таъсир hVрсатиши оркали маълум натижани куп бора кайта хосил килиш билан боглик I глпдартлаштирилган ва билишда ахборотларнинг купайишига каратилган иУлади. Стандартлаштирилган фаолиятни хам гносеологик маънода амалиёт ш;Г> аташ керак, зеро, у нафакат илмий тадкикотлар учун моддий асос яратади, iiiiiiKii узида билишнинг мукаммаллашув, яъни ижодий-изланиш шаклига утиш учун имкониятни яширган булади.
Субъект фаолиятига нисбатан хам амалиёт турларга булинади, улардан бнъзилари: индивидуал амалиёт, гурухдар, ижтимоий хатлам, синф, миллат, /лишат ва жамият амалиёти. Амалиётнинг асосий шакли ва турлари билан нншшиш шуни курсатадики, у хар кандай холда ижтимоий характерга эга. Лмллиётда инсон, албатта, табиий куч сифатида харакат куш ад и. Лекин бу куч, ни аввало, амалиётнинг рухий компонентига айланувчи ижтимоий белгига хам на. Махсадни илгари суриш жамиятнинг маълум тартиб ва хадриятларига мос пунмоги лозим. Субъектнинг узи ижтимоий муносабатларнинг махсули, ударнинг умумий ифодасидир, индивиднинг онги ва тафаккури узга кишилар |>и пан мулохотда намоён булади.
Амалиёт моддий дунёни ижтимоийлашган дунёгя айлантириш жарасни тфатида намоён булади. У орхали инсон табиатни уз манфаатлари, цивилизация эхтиёжларига мос узгартириш билан шугуллаиади. Агар деструктив, вандалистих амалиёт тури эътиборга олиимаса, амалиёт нафакат Н/ктмоий хаётни, балки ундан хам кенгрок табиий тизимларни хам тартибга мипинга кодир булган антиэнтропия жараёни сифатида намоён булади.
Хаки кат мезонини топишда факат субъект доираси билан чегараланиш \4Т0. Изчил гносеология бу ерда субъективликнинг ролини бурлтириш билан пул келади. Фалсафа тарихида узок вахт хиссийликда чегараланиб колган ва мумюхадавий даражада булган эски карашлар хам, рационал фаоллиги билан нХохланадиган гоявий тафаккур натижалари хам бу халкадан чикиб кета и.имаган. Шундай мезонни топиш вазифаси пайдо булдики, у биринчидан, ишюсита билим билан боглик булсин, унинг ривожиии белгиласин ва айни иайгда у билимнинг узи булиб холмасин; иккинчидан, бу мезон узида ялпи умумийликни бевосига вокелик билан хам бирлаштира олеин. Билишнинг ана шуидай мезони амалиёт була олади. Амалиётда бир томондап субъект, упит
ill
билими, эрки намоён булади, иккинчидан субъект-объектнинг бирлиги KVMrt ташланади. Умуман амалиёт (практика) — объектив, модций жараён, объектив конунлар асосида содир буладиган табиий жараёнларнинг давомиднЦ Амалиёт' уз ичига билимни хам олади, янги билим х,осил килишига хам коди( асос ва пировард максад булиб майдонга чикади. Амалиётда хиссий конкретлилик хам, бевосита борлик хам ва ялпи умумийлик (мохиятлилик) хвм уйтунлашади. Унда яна билиш жараёнининг хиссий-мушохадавий даражас( хамда объект-субъект муносабатлари, бошкача килиб айтганда, инсоннинг ой билан хиссий богликдигининг узига хос шакли намоён булади.
Бундай ходиса билишнинг нафакат социал сохасига татбикан, иъни одамларнинг социал-тарихий амалиётининг роли ва ахамиятини аниктн( жараёнида, балки табииётшуносликда хам, билишнинг бошка сохаларида \ кузатилади.
Назариянинг хакикий ёки хакикий эмаслиги тугрисидаги саволни ,\ш| килишда амалиётдан ажралиб колиш мумкин эмас. Инсон тафаккури прсдмстлЦ хакконийликка эгами деган — назарий савол эмас, балки амалий саволди Инсон билимларининг хакикийлигини, уз тафаккурининг кучи ва кудратиин амалиётда исботлаши лозим. Амалиётдан ажралган тафаккурнинг хакикийлщ I ёки хакикий эмаслиги тугрисидаги бахс соф схоластик тортишувдир. Амалш барча холатлар учун хаёлни хакикатдан ажратиб берадиган билиш мезониднр.
Ижтимоий ва табиий фанларда хакикатнинг мезони умуман амалиёт эмай. балки унинг маълум турлари хисобланади. Уз хулосаларинннг универсал—умумийлиги билан ажралиб турадиган фалсафа сохасида хам амалиёт мавжуд, бирок У амалиётнинг узига хос тури, индивидларнинг тарихий амалиёти, шу жумладан, кун дал нк ишлаб чикариш, социал-сиёсий амалиёти хам узида жаъмлаган.
Амалиётда факат табиатгина узгармайди, балки субъектнинг узи хам, хусусан индивид хам узгаради. Амалиёт унинг хиссий аъзолари, онги, га4)аккури, гояларига таъсир килади, бунда индивид ва жамиятни хам, табиатни хам узаро бойишига олиб борадиган инъикос, акс этиш содир булади. Бундай узаро бойиш уз асосида объектив конуниятга эга булган амалиётнинг узвий жихаги сифатида амалга ошади. Инсон томонидан узининг амалий фаолияткЯ объектив конунларга таяниши факти амалиётни борлик конунларига мутлак айнанлиги маъносида талкин килиш керак эмас. Амалиёт конунлари билаЛ] объектив вокеликнинг конунлари бир хил булмаслиги, объектив - диалектКЯ конунлар билан субъект фаолиятига хос тамойиллар узаро мое келмаслиги хам мумкин.
Амалиётнинг маънавий томони уз ичига дунё тугрисидаги тасаввурдан келиб чикувчн субъект харакатларининг умумий тамойилларини камраб олади.
112
Ьунда амалий фаолиятнинг умумий ва хусусий жихатлари мажмуини ташкил Ццлпдиган булажак нарсаларнинг лойихалари, режалари марказий урин Згичлайди. Айнан амалиётда моддийлик ва идеаллик, объективлик ва Иуйьсктивлик сингари карама-каршиликлар узига хос тарзда бирлашади, бир- npii|'п билан уйгунлашади, субъективлик айнан амалиётда узининг бошка Миижудлик шаклларига нисбатан объективрок тарзда намоён булади.
Амалиёт тузилишида нафакат субъектив ва объектив томонлар бор, балки Ннрсадан бегоналашиш ва модцийлашув жараёни хам мавжуд. Улар туфайли Ьубьектив ва объективликнинг узаро бир-бирига утиши содир булади. Фичсафий адабиётлардаги таърифларга кура, бу жараёнларнинг мохияти куйпдагича: модцийлашув - инсон кобилиятлари нарсага утадиган ва унга ylli унлашадигаи, шу туфайли нарса социал-маданийга тусга кирадиган ццраёндир. Нарсадан бегоналашув нарсанинг мантиги, мохияти, хусусияти Штш ютуги, унинг кобилиятлари туфайли ривожланадиган ва объектив мшмуи билан тулдириладиган жараёндир. Инсон утган даврлар маънавияти рухппи хам, габиий ходисаларни хам аник нарсадан бегоналаштиради, уларни V шпини ижтимоий билиш дунёсига киритади.
Нарсадан бегоналашув амалиётнинг бир боскичи, моддийлашувнинг МуСистемали - структурали ёндашув нуктаи назаридан амалиёт куйидаги шсмсптлардан таркиб топади: амалиёт субъекти, амалиёт объекта, максад iiiicuraiapn, субъектнинг предметли фаолияти ва унинг натижаси. Ушбу унсурларнинг барчаси бир-бири билан боглик намоён булади, уларни «соф» холда тасаввур килиш кийин булиб, улар бутун тизимни ташкил килади. Ана шу гомонлар субъектив ва объектив моментларининг узаро богликлиги амалиёт шраккиётини таъминлайди.
Амалиёт объективликнинг муайян шакли сифатида материя билан тенг йулмайди, материя онгда англаниши, ундан ташкарида хам мавжуддир. Амалиёт оламни билиш воситасидир, гарчи унинг узи билиш объекти булса хим. «Амалиёт - онг» алокадорлиги «материя - онг» алокадорлигига айнан мае, балки материянинг мавжудлиги амалиётни хам, онгни хам мпвжудлигининг асосидир.
Умуман, билим ва фан тараккиётида кизикувчанлик, илмий изланишларда шик олиш катта роль уйнайди, илмий билиш мотивлари орасида эса хатто (ншликка интилиш, шухратпарастлик хам мухим урин тутиши мумкин. Бирок, фин тараккиётининг асосий хал килувчи омили амалиёт эхтиёжлари, амалиёт томонидан илгари суриладиган вазифа ва муаммолар хисобланади. Антик ннирда ушбу асосда агрономия, геометрия, тиббиёт, астрономия ва бошка
113
билим унсурлари вужудга келиб, ривожланган эди. Х,озирги даврда ишлиЦ I чикаришнинг харбий ва энергетик эхтиёжлари, атом энергияси со.\асидМ^И чадкикотларнинг купайишига эхтиёж ортиб бормокда. Электронике, кибернетика, экология каби фанлар хам шундай эхтиёж туфайди р и вожланмокда.
Фанда кашфиётлар хамма вахт хам бевосита ишлаб чикариш - иктисод||11 амалиёт эхтиёжлари билан боглик булавермайди. Кунга мисол Д.И.МенделеЬ(И томонидан кимёвий элементларнинг даврий системаси кашф этилишидир. (У умумназарий ва педагогик карашлар асосида амалга оширилган эздЯ Элементлар тугрисидаги маълумотларнн маърузалар курси учум I
системалаштириш зарурияти бунда иккинчи даражали роль уйнаган, д1?01 булмайди. Бу янгилик кимё саноати, ярим утказгичлар техникасида кулл^И учун зарур эди. Лекин, охир-окибатда ишлаб чикариш эхтиёжлари, масалф), кимё саноати, металлургия, юг-кон саноати эхтиёжлари хал килувчи ахамияч^ я эга булган. Умуман олганда, табииётшуносликка саноат ишлаб чикариши ]ш кишлок хужалик амалиёти томонидан мухим ва хар томонлама таы курсатилган.
Хакикатнинг асосий мезони сифатида амалиётнинг ахамияти катга. К] ерда амалиёт билимга нисбатан узининг мезон тарзидаги функциясида намой| булади. Лекин амалиёт билиш натижалари характерига нисбатан зиддиятлг Унинг асосида турли янглишишлар содир булиши хам мумкин, бирок улар амалиётнинг кейинги боскичида бархам топиши хам мумкин.
Амалиёт билишнинг максади жихатидан хам мухимдир. Аслида кандай билишнинг максади янги билим хосил килишдан иборат. Аммо би. бошка куплаб максадлар учун хам амалга оширилади: масалан, муайян вазият; маъкул йул топиш, кизикувчанликни кондириш ва бошкалар. Бар^я максадларни бевосита максад ва пировард максадга ажратса аникрок буладЬ Ушанда амалиёт билишнинг пираворд максадидир, дейиш мумкин, у таркибига шундай вазиятларни хам камраб оладики, натижада у билимни! бевосита максади хам булади.
Кундалик билимнинг куп кисми амалиётга бевосита хизмат килиш(а каратилгаы. Амалий, кисман техник билим учун бу янада характерлид! Моддий тизимлар мохиятига мувофик булган назарин курилмалар хам, маъ. тарзда амалиётга хизмат кнлиш, уни узгаршриш ва таком иллаштиришга бор > такалади. Фаннинг ишлаб чикаришга, амалиётга нисбатан мустакиллиги уни г амалиётдан бутунлай эмас, балки кисман мустакиллиги дан дарак берадл. Зе] бевосита ёки бавосита булса хам, назария маълум тарзда амалиёт бил! богланган булиши шарт.
'Банда прагматик функция зарурлиги тугрисидаги фикрпитор талабчанллк ■щрасида тушунмаслик керак. Бирон назария иктисодий фонда бериб, Пшшсшари фойда бермас экан, yima айнан бнриичиси хакикий ва илмийдир, л" хиообланадиган, бошкапари эса салбий бахога .зийик деб караладиган pin,пар хам учрайди. Бирор олим ёки амалиётчияинг назарий, хаттоки фи К'пфий позицияси и.нмий ва мафкуравий нуктан назардан хилма-хил булиши Мумкин. Аммо, бу уни айблаш учун асос булолмайди. Бундай тасаввурлар, собик шуролар даврнда бор эди, баъзиларда хозирги кунда хам '{Мндамиб келмокда. Фанга амалиётли ёндашув («утнлитар») амалиётчиларнинг Мигьул маъмурий лавозимдагилари билан боглик холда намоён булган эди. Унирнинг чексиз хукмронлиги бу амалиётга фанни тикиштириш билан уни lliuiJiaG олишлари ва узлари учун зарур шартларни мажбурлашлари билан fin пик эди. Бунда гарчи огизда билимнинг мухимлиги таъкидланган булса-да, ЦМпниётда унга тусикяар кУйиш холлари хам бор эди. Айтмокчи, улар Jhniipiiiiniir нодонликпарини фан билан боглаб, уни амалиёт билан баравар щрХ1 нёп анликда, амалиётдан «ажралиб» колганликда айблашарди.
Лфсуски, хато-камчиликлар учун фан ва илм ахдини айблаш холлари тез- Тг i гакрорланиб туради. Куп холларда огизда, илмга кенг йул очиб берган, Я) Рида эса уни хор килганлар уз хатоларини яшириш учун фанни айблаш РУмидан борадилар. Шу маънода, илм-фан сиёсат каршисида доимо ожиз булиб (иишпсради. Буни собик Иттифокнинг тургунлик давридаги фанга булган Иупосабатд яккол куриш мумкин.
Назария ва амалиётнинг богликдиги тамойили Уз-узича, хар кимга турли усулда хизмат
(циннии мумкин булганлиги учун тушунтириб берилиши керак. Масалан, ушбу рмойнл нисбатан хунукрок куринишда фашистлар Германиясида угган Dipiiiiiir 30-йилларнинг иккинчи 40-йилларнинг биринчи ярмида яккол намоён (Чили. Фашистлар «назария ва амалиёт бирлиги» шиорини узига хос кабул кнплнлар. Унинг хаётга тадбик этилиши мамлакатда фан тараккиёти учун ннншй окибатларни келтириб чикарди. Ахвол шу даражага етдики, 1942 йилда I in пер илмий тадкикотлар агар олти хафта ичида харбий махсулотлар беришга (шлир булмаса, уларни куллаб-кувватланмаслиги тугриснда буйрук чикарди. Шунинг учун немис олимларига гитлерчи радбарият олдида муайян муддатда яшм куролини яратиш тугрисида гапирмаслик тавсия килинган эди. Акс холда in пер шундай сикик бир муддатни олимлар олдига куйган булардики, Ншнжада уларнинг холига вой булар эди. Шунинг учун Германияда ядро
хокимият томонидан кенг куллаб-кувватланилишига
Ч'пшшмади, ишлар нисбатан кенг булмаган микёсда олиб борилди. Урушнинг ичфига келиб бу борадаги ишларнинг авж олиши эса вазиятни Узгартира
115
tlkl ГДрПН ВД JtMJUIUCTIimil V.lapu б«ГЛ11К-ГКИIII
олмадй. Албатта, атом бомбасинн яратишда Гитлар вермахтига халакит бошка еабаблар хам бор эди. Бу албатта, ижтимоий гнраккист нуктан иазар» ижобий хол эди, лекин у назарня ва амалнётнинг бирлигидан фонда кури хамма нарсадан устун куйиш сиёсатининг келажаги йук экаилигинн яма бор исботлади.
Тор амалиёглилик билан бир каторда уига мукобил равишдаги «соф ф «фан—фаи у'ч у i j» нуктан назарлари хам у ч ранд и. Упннг м охи яти куй ила! хозирда хам, келажакда хам назарня факат амалиёт билан ботик булмнсд! лозим, агар фан амалиёт билан мутлак богланиб коладиг'ан булса. яъни yi олдин кета олмаса, фан фан булмай, назарня эса назарня булмай колади.
АягЛиялик ёзувчн ва олим Ч.Сноу утган асрнинг 30-йиллари кембрижлик ёш олимлар уртасидаги маънавнй-рухий холагии эв куйидагнларни ёзган эли: «Бизнинг илмий фаолиятнмиз хар кандай шарой амалий мазмуша эга булшии мумкин э мае лиги билан шунчалик факрланар узимизни улугрок хне этардик. Х,атзоки Резерфорллек киши хам техни деярли хеч нарсага акли етмас эди. У атом энергиясининг ажралиб чию мумкинлигига хеч качон ишонмаслигичи катьнй таъкидлар эди. Бу соф фаь амалиётга утиш билан боглик масалага боглишшгн тугриендши мне сифатида жуда характерлидир». J)
Фанга вульгар-утилитар ёндашув хам, «соф фан» концепцияси хам фан амалнётнинг оптимал тараккиётинн таъмннлаш муаммосининг ижо"
, ечнмини бера олмайдн. Фанда жорий вактдаги амапиёпа хизмат килади тадкиког сингари, келажакка мулжалланган тадкикотлар хам булиши лознм.
Хозирда хам, келажакда хам амалиёт билан кушипишни козламai назарня буни мулжаллаган назариядан кура, бемахсул, курук назарияга айлан колиш эххимоли купрок. Бундай тор амалибтлилик фан учун хавфлн, агар файла устувор булгаиида эди, инсоният атом энергиясини кашф этишга ^ХМни яратншга хам. коемнк парвозларни амалга оширишга хам эрг олмаган булар эди.
Иазария ка амалнётнинг зарурий боглнклиги тугрнсидаги фнкр ш этилган иккала ёпдашувни хам истисно килади, яъни назарня ва амалистин улчовн уларнинг тараккиёти ва амал килинишини макеммал дараж^ таъминлайдиган узаро муносабатнда намоён буладн. Демак, амалиётн билишга нисбатан асосий вазнфаларн куйндагича: базиелн устувор, мезоний максадга мувофикпик хамда харакатлантирувчи куч.
Билнш, уз навбатида, амалиётга нисбатан бир канча фуикцияларга it бунда ахборог нньикос функцияси, албатта, аеосийдир. Амапиётн билишни асоси тарзидаги функциясидан фаркди, бунда кайта ишлов бор, я янги тушунча, гипотеза, назария, методларни излаб топиш бор. Агар амал
116
Liihhi фаолияти учун восита булиб хисобланса, билиш хам уз иавбатида,

  • I mil фаолият такомшш ашув инин г илмий воснтасиднр.

1*и шшнинг регулятив функц ия сини нг мохияти амалиётни бошкариш.
| щ(1 харакатларнн мувофицлаштиришни таъминлашда намоён булади. м щ I мн функциянинг амалиётга нисбатам мувофиклаштирувчи вазифаси Мухим.
ГиипнЕтшунослик, хусусам, физика, кнмс, биодогияда бу функцияии м■■риментларга иисбатан куллаш методикаси кенг таркадган. Бу функция Щмия назарияларга хам тепштцдир. Мнсол кёлтирамиз: Германия Федератав

  • it <> шкасида урушдан кейинги йилларда J1 .Эрхард (у 1447 йнлдан халк ■Цили н вазири, 1955 йнлдан федерал канцлер муовини, 1963 - 1966 йилларда

К Р иттер булган) томонидан ишлаб чнкилган иктнсодий назарии хаётга
I- налган эди. Бу концепциянинг туб мохиятн куйидаги факсда акс этгаи:
»рмш ракобатта аеосланган халк хужалигн иктнсодий нуктаи назардан хам, мньрагик таМойиллар нуктаи назаридаи хам хужапмкиинг энг яхши шакли
Давлат бозор хаётига ракобат механизмини куллаб-кувватлаш ёки
НИ и ракобат шартлари амялга ошиши мумкин булмаган батан бозорларни р л кнлнб туриш учун аралапшши керах». Бу фикрдаи куйидаги хулоса . iii" чикар эди: «конунчи бозор операцияларн жараёнини бузадиган ши ншрга бархам берищни уз вазифаси деб билнши лозим. Бунинг учун: а) ни ракобаггын кешрок хажмда еаклаш; б) ракобат гули к амалга ошиши Н мкин булмаган бозорларда кучли гурухлар сумистеъмолга тускинлик килиш;
килпшга йуналтирилган жозибадор социализм гояси» амалга ошмай колди |^И обрусини йукотди. Собик иттифок назариётчиларининг куплаб фммр^Н декларатив характердаги гоялар каторида колди.

  • Амалиёт билаи назарияиинг узаро богликлиги тугрисидаги ф.гк^И масалави куриб чмкиш жараёкила амалиётнкиг назарияга, иаэарн^Н амалиётга таъсирмни таъкидлар эканмиз, баъзи холларда амалиёТ^И назарияга нисбатан устуворлиги г^грисида тасаввур бор мин V ар ншнг ана шундай очикдан-очик антнмопопол иктнсодий концепцняси рпкодиётда монополизм тенденциясига карши доимий курашга олиб кслди. 1г, ил I ФР иктисодиёти тез юксашшганинг мухим омилларидан бнри булди.


Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling