Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Download 0.64 Mb.
bet37/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

2.7. Билиш ва амалиёт.
Билиш жараёни амалиёт билан узвий бог® булиб, бири-бирисиз мавжуд булолмайди.
Амалиёт билишга ва хакикатнн топиш воситасидир.
Аввало, амалиётпинг мохията ва тузилишнни аникдайлик.Гносеоло|Ц феномен еифатада амалнётшгнг мухим хусусиятлари куйидагилар: I) максш пуналтирилганлнк; 2) объектив-хисеий характерн; 3) олам. нарсаларнин! узлаш гирилиши ва узгартирилиши.
Амалиёт инсоннинг олам билан онгли, ижодий алокдсидан фаолиятдир. Фаолият роботларга хам хос, бирок уларда максадии кузллш ну» балки максадии бажариш бор, холос; роботлар максад, режа ва лойихаляН уйпаб чикмайди, шунинг учун уларнинг фаолиятини амалиёт деб булма1Щ Айни пайтда техник курилмаларнинг бу турини яратувчи ва улаД такомиллаштирувчи мухандислар учун гоялар бериш ва улаЯ
106
Амалиёт—бил пиши нг хапакатлаитирувчи кучи

  • шйлшитиришдан иборат фаолияти амалиётдир. Амалиёт инсондан, унинг пдга мувофик фаолиятидан, ижод махсули ва идеал моделларни чиинтприш, уларни амалга оширишга интилиш жараёнидан ажралмасдир. fewiiO'i оламида эса улардаги генетик дастурга мувофик ва хаётнй тажрибага

  • | ни ли амалиёт унсурлар (элемент)лари бор, холос.

Амалиётнинг иккинчи хусусияти объектив-хиссий характеридир. Бунга При, у факат моддий алокадорликдан иборат эмас, балки билиш ва бахоли - Вйжал.лн фаолият билан чегараланган холда инсоп фаолиятининг бошка Нииридан ажралиб туради. Бевосита объектнинг моддий жихатига дуч иИдиган фикрий, маънавий фаолиятдан фаркли инсоннинг объект билан |М(Нн||| алокадорлиги айнан моддий нарсанинг мохиятини билиш, унинг кцшншнгини енгиб утишдан иборатдир. Бунда инсон табиати билан боглик I пн куч, энергияни сарфлаган холда физиологик харакат килади. Дмалиётнинг учинчи белгиси янги натижанинг вужудга келиши, моддий ЦЩмллрни узгартиришидир. Элементларни хар кандай узгартириш хам - шипим харакати слнгари амалиёт булавермайди. Амалиёт нарса сифатини иршради, уни йук килиш, бузишга ёки уни ривожлантириш, 1Мпплаштириш, янги моддий тизимни яратишга олиб келади, Бу ерда шшпг имкониятлари, инсоннинг уларни билиши, кадрлаши ва шКдинаниши катта ахамиятга эга. Ана шу жараёнда янги имкониятларни ним мухим ахамнят касб этади. Й.Элез ёзадики. амалиёт муайяи нарсани ИМкониятдан вокеликка айлантиришнинг махсус иисоний уеулидир. Бирок, lyiinnii гаъриф амапиётга инсоний характер!ш бсрувчи янги имкониятларни ||iiinuii жанлнги зътиборга олинмаса тулик булмайди. Амалиёт жараёнида |llli ни табкатшшг конун ва хосеалариии урганши асосида янги имкониятлар Ш'ишгини аиглаб, максадпарни узолдига куяди. унга мувофик тарзда табиатда Мик |Куд булмаган янги нарсалар хам яратади.
Нисон моддий (табиий ва социал) тизимлар структураси ва элементлар 1*1"' нбини узгартиришга кодир, бунда у объектив конунларга (хамма вакг хам |лншпг булмаса-да) мувофик харакат килади. Моддий сохадаги амалиётнинг ППрпиорд натижаси моддийлашган максад хисобланади. Максадга ЙУнп'п ирилганлик, объектив-хиссий характери ва моддий тизимларни |1 ГйГртириши каби белгиларнинг умумий бирлигини хисобга олиш амалиётни Ппк сологик феноменга айлантиради.
Бирок, шуни таъкидлаш керакки, биринчи ва учинчи жихатлар бир-бири Ап мн мутлак маънода боглик эмас, яъни амалиётда максад амалга оширилиши им|п, фаолият натижаси эса унга мос келиши ёки келмаслиги мумкин. Амалиёт ftni.uii куйилган максадга тескари окибатга хам олиб келади. Эхтимол ушбу V"i.rr,/ia объектив-хиссий фаолиятни амалий фаолиятга киритмаса хам буларди.
107
Бирок, бир жихат уни амалиёт каторига шиш га ундайди, яъни нати фикрга нисбий мое келмаслиги (ёкн зидлиги), мослигига кура гносеод жихатдан муайян ахамиятга эга. Бу макраднинг мукаммал эмаслигиии (ва yifg тузатиш талабларини) ёки уни амалга ошириш шартлари ва воситала^ нотугри танланганини тушуниш имкониятини боради. Ушбу холда сисгд фаолият эмас, балки керакли натижага боскичма-боскич харакатлаииш чц| Максад билан натижа уртасидаги ному воф и кликни кайд килиш оралик 60# сифахида максадга эришишнинг охирги натижасини максад билан келишини хисобга олади. Бу ерда билиш амалиётнинг таркибий элемент J( харакатчанлигини, тараккиёт жараёнининг мураккаблигини хисобга холда олиб каралади.
Агар биз учинчи белгини, яъни янгилик яратиш, моддий ти узгартириш жихатини амалиёт структурасига албатта киритилишини килмасак, унда бу тушунчанинг хажмини асоссиз торайтириб юборган булАц Маълум буладики, агар объектив-хиссий фаолиятнинг натнжаси бошлщ максаднинг руёбга чикиши була олмаса ва унинг р^ёбга ол, мулжалланган максадга мувофик келмаса, унда бу фаолият ижобий а мал) хисобланмайди. Амалиётнинг “моддий тизимни Узгартириш” белгисига ма хам киради. “К,айта узгартириш” амалиёт натижаси сифатида максаддан й ёки якин булиши мумкин, бирок хар иккапа холатда хам бу амалиёт бу Хдттоки, агар натижанинг объектга таъсири бо1илангич максадга зид б такдирда хам, барибир, бу объектив-хиссий фаолиятни амалиётга кирйтТ лозим. Бундай ход амалиётнинг учинчи белгиси “моддий тизимни узгартирщ катъий маънода бошлангич максадга мувофиклигини курсатади.
Шундай килиб, амалиёт инсоннинг моддий тизимларни кп узгартиришга йуналтирилган объектив-хиссий фаолиятидир. Ам таърифлаганда, унинг фаол ва узгартирувчан фаолият экаялигига эътЯ берилади. Фаоллик “фаолият”, “табиат” «жамият>\ «моддий тиз|| тушунчасига сингиб кетган. Унда идеаплик, субъективлик борДИЯ амалиётнинг уз асосига кура, моддий жараёнлиги тугрисидаги фикрга та_ килмайди.
Амалиётнинг куйидаги шакллари мавжуд: ижгимоий ишлаб чикаш (саноат ва к/х ишлаб чикариши, истеьмол моллари ишлаб чикариш); ижтим сиёсий (давлатнинг карор топиши, партиялар вужудга келиши, coujr структуравий узгаришлар, бошкарув органлари, ижтимоий харакатлнр, уруцц ва бошкалар); илмий-эксперимент урганилаёпан объектни максадлн ypraHifl (социал эксперимент, физик, химик, генетик ва бошка зкспериментлар) врачлик ёки тиббиёт (хирургик, терапевтик, стомотологик ва бошкалар' оилавий-маиший, кундалик турмуш, хужалик (уй-жой курилиши ва таъмирл
108
. чмпик, полизчилик, озик-овкаг тайёрлаш ва бошкалар). Амалиётнинг бу | три инсон хаётинииг мухим сохаларини камраб олганлиги учуи , ЦЦднр, булар кагор ида болаларнинг уйин амалиёти; котилларнинг асоциал ■ шСш; спорт амалиёти кабилар хам бор.
Амалиёт ва онг узаро узвий ботланган, амалиёт билиш томонига, билим ймплий жихатга эта. «Томон» сузи билишни амалиётга, амалиётни эса мин и тенглаштириб булмасликни ифодалайди, бу тушунчаларнинг узига хос пни уларга мансуб болтан функцияларнинг узига хослигида хам 'Н1И1М1ШШ.Ш.
Амалиётнинг гносеологик функциялари амалиёт: а) асосдир, б)
и шлантирувчи кучдир, в) хаки кат мезони ва г) билиш объекта.
)иг аввало, амалиётни билишнинг асоси сифатидаги функцияси кузга чнпади. Билишнинг асоси сифатида амалиёт тафаккур тарзи оркали
{Н^мишпгириладиган, “ишлов” бериладиган дастлабки ахборотга эга кил ад и. г.лумки, ходисаларни оддий мушохада килишдаёк субъект муайян ююрдаги хиссий образлар, тасаввурларга эга булади. Субъект томонидан рцншётла нарсаларга таъсир килиш, кузатиш, тасвирлаш, таккослаш, ннфлаш ва хоказолар чогида уларнинг жуда куплаб хоссалари, сифат, Нпгмбат ва алокалари идрок этилади. Лекин масала бунда эмас. Объект билан н 11 (1 алока жараёнида субъект объектнинг мухим жихатлари тугрисидаги шунча ва билимларни шакплантиради, объектнинг мухим томонлари факат ЩКНпётда етарлича аник-равшан куринади. Назарий амалиётнинг хулосаси, tii.i i тутрисидаги умумий натнжа сифатида намоён булади. Бу фикр и | шмоий-гуманитар ёки табиий фанлар сохаларннинг истаган илмий ннсмцияларига тегишлидир. Субъект амалиётда ва амалиёт оркали борлик ЩШларини англайди, амалиётсиз нарсаларнинг мохиятини билиб булмайди.
Ипдивидга ахборотнинг куп кисми, албатта, бевосита ташки дунёдан (мнниди. Шахсий, индивидуал амалиёт бошка барча ёрдамчи ахборотларнинг ((УпиГппиига, уларни бахолаш ва кайта ишлаш учун асос яратади. Шундай ПУ'на-да, индивидларга зарур булган хулоса ва умумлашмалар бевосита кулга (шригилади. Бунда иккита йул бор: а) билимларни бошка субъектлардан огзаки »ки (чма (китоб) йул (воситаси) билан олиниши; б) ахборотни ушбу субъект fliinim бир вактда мавжуд булган субъектдан ёки аввал мавжуд булган цш.сктдан олиниши. Иккинчи хил идрок этилишнинг мухим шарти ворислик ми обланади. Индивид учун бич им олишнинг иккинчи нули хулоса ва i мумлашмаларни аввал маълум булган билимларнинг мантикий хулоса асосида ншнидан иборат.
Билишнинг аксарият кисми индивид томонидан бевосита амалиёт, Ькрибадан (апостериор - «тажрибадан сунг») олинмайди балки тажрибагача,
109
(априор - «тажрибадан ташкари») олинади. Лекин аггриорлик аник субъс унга хос билиш маълум моментига нисбатан мутлок л мае, балки нисбийдЛ
Агар барча б ил и мл ар мажмуаеи илм-фан нуктаи казаридан олиб к<*| уларнинг асосий манбаъи амалиёт эканлиги маълум булади. Хатто мат< аксиомалар ва мантик конунлари хам уз асоси билан амалиётга бориб га Инсон амалиёти миллиард марталаб такрорланиб, унинг онгида мант| шакллар енфатида мустахкамланади, бу шакллар кайл а-кайл а такрорлаи учун узидан-узи булиш (автоматик) характери тусига киради.
Амалиёт билишнинг харакатлантирувч и кучи хисобланади. амалиётниш детерминистик функцияси намоён булади, яъни янги б ил ими1 пайдо булиш и ва унинг узгаришини такоза тгувчи кучлар вужудга кст Амалий объектлэрни хиссий узлаштиришдан рационал билмшга, тмшф билишдан назарнйга, дискурсиаликдаи интуитивлнкка, бир тадкК методларидан бошкасига, бир фнкрлаш тарзидаы бошкасига утишнинг ас сабабчисидир,
Билиигнинг куплаб шакллари, уларнинг ^згарувчанлиги ва 'фщирувчашгаги (билиш, масалан, иафакат эмпирнкликдан назарий toi балки назаркйдан эмпирикликка томои хам боради) асосида субъекгщ умумий стратегии харакати булган ходисадан мохмятга, бир хил мазмуИ янада чукуррок мазмунга, кейин эса мохиятдан ходисага томон харакати Амалиёт учун айнан нарсаларнинг мохияти ва яшаш усулларини аникЛ ходисалар, вокеа, жараёнлар хилма-хиллигини тушунтириш xi заруриятдир. Амалиётнинг нарсалар мохиятига етиш йулида бир шакд, билишдан бошкасига утишни такоза килишига биология фанидаги кузат! маълумотларни баён килиш ва системалаштиришга, кейин гадкико’ таккослаш ва тарихий усулига, улардан эксперимент ва моделлашти] изчил равишда утиши яккол мисол була олади.
“Амалиёт" тушунчаск кенг матмунга 41! кандайднр иш, куннкма ва усулларини хам уз ичнг

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling