Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Хакикат инсон тасаввурларининг


Download 0.64 Mb.
bet34/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

Хакикат инсон тасаввурларининг шум; мазмунидирки, унынг кадр-киммаги уз субъекта,
боглик эмас. Ушбу фикрда, етарлича изчил булинганда, хакикатнинг синфп боглик эмаслиги тугрисидаги хул оса келиб чикади.
Объектив хакикатнинг синфдан ва партиявийликдан ташкари экаид' хакидаги хулоса синфлар ёки партиялар манфаатларини акс этти|г билимлар борлигига путур етказмайди. Хакикат, маълум маън
билимларнинг фойдалилиги билан хам боглик. У вакг утиши билан мо~ карсалар, ижтимоий ва маънавий жараёнлар мохияти ва уларникг нам булишини туликрок акс эттириши билан узгариб, бойиб боради.
94
\якик,, ИНН, ЫЗЪСК I ,HV !Ш 11
[I Jv! я с ал ап, Демокритнинг атомистик концепцияси хам, уз асосига кура, ЙШ&Пи булмасада, хакикатдир. Яъни, модднй жисмлар, хакикатан хам
*'"ч 11рдан иборат. Гарчанд атомлар антик даврдаги тасаввурлардан узгачарок Pii'l чиккап булса \ам, кейинчалик уларнинг булимувчанлиги тасдикланиб, мп i n I i t жисмларнинг атомлардан тузилганини бугун хеч ким рад этмайди. »UI Will асрларга хос атомларнинг булинмаслиги тугрисидаги механистик-
митн| карашлар тагщид килинаётганда, атомларнинг бутунлиги ва
Ширимш хакпкатан хам маълум шароитларда булинмаслиги эътибордан четда (i$Fi шрппади. Хусусан, бутун кимё фани шунга асосланган. Пекин, ушбу
я амалиётнинг содда, оддий, муайян даражасига мое келади.
1н.1.|м||>апммг бундай даражаси ва атомлар булинмаслиги тугрисидаги I* пипуцпннг мутлаклаштирилганлиги бошка масала. «Барча жисмлар ЙрМлярлан ташкил топган, атомлар булинмасдир», деган Демокритча фикрда ■!t:iLiii'i)M шароитларда» деган шарт акс этган змас, балки катъий равишда I rjLHI.iM пир барча холатларда булинмасдир» дея кайд этилган. Фан in|nn.KiicuiiinHr кейинги даврларида моддий жисмларнинг атомлардан ташкил
■ да' эмас, балки атомни «булинмас» деган хулоса нотугри эканлиги
и
t Куриниб турибдики, илмий конпепцияларга «хакикат» ёки «хато»
м.п-пнспда ёндашганда уларнинг мазмунини, акс этаётган мохияти, хаётга мое ►'иднмж тамойилларининг узаро мувофиклигини эътиборга олиш лозим. щ?адо ana 1нундай мувофикдик мавжуд булса ва муайян шароитларда амал
»;i I > * v j I бу бизнинг тулик, ишончли хакикий билим билан иш
цтцп'пашшпшизни англатади (худди Демокритнинг атомистик концепцияси тип1!при). Аслини олганда, гносеологик маънода, хар кандай конценциянинг узи Ир5ЭД'г «а хатонинг бирлигидан иборат. Бунда неча фоиз хакикат, каина’ хато »" а ннинш б^лганлиги фан ва амалиётнинг кейинги ривожланиш даражаси ими in назаридан аникданади.
ь Хакикат объектив булиши билан бирга конкрет хамдир. Унинг
£>К1:|Ч'Тдиги - билимларнинг нарса ва ходисаларга тегишли булган алока ва и. ни. .юатларга богликлиги, улар мавжуд буладиган, ривожланадиган шароит, ®и|| па пакт билан узвий алокадорлигидир. Конкретлик тамойилини юкоридаги Е'аъгнстик гипотеза мисолида хам куриш мумкин. Инсоиият тарихининг бирон днери, жамият ёки давлатда тугри булган ислохот ёки ижтимоий И"!:1|пмриш бошка давр ёки давлатда иш бермаслиги мумкин. Худди шунинг «Тараккиётаинг узбек модели» бизнинг мамлакатимиз реаллигига мос фин.| гиган усул сифатида каралади. Холбуки, узга мамлакатлар хам утиш Ь|51ПМ1 бошидан кечирган, аммо уларнинг тажрибасини бизга тула кучириб 14 г. ■пс дли. Ана шу сабабдан ушбу узимизга хос ва мос модел ишлаб чикилган.
У хозирги даврни ифодалайдиган модел б$ншб, догма эмас, балки тара давомида ривожланиб боради.
Конкрет хакикат масаласида вакт о мил ига эътибор бериш зарур. 1>у объектнинг субъект томонидан акс эттирнластган пайтидаги вазият на назарда тутилмокда. Агар «объект вакти» ёки «субъект вакти» узгареа, билим уз конкретлигини йукотиши мумкин. Мавхум (абстракт) хакикаТ; хакикат хамиша конкретдир. Конкретлик объекшвлик билан уйгушцЛ кетади. Шу билан бирга, хакикат тушунчаси билимни ямада ривожланш нуктаи назаридан фан тараккиётидан, ижод тушунчасидан ажралган эмас. I
Фалсафий адабиётларда хакикат факат тушунча, хукм ва хулосалар от алокадордир, деган фикр хам тез-тез учраб туради. Бунн т ахи in килмаган х' айтиш мумкинки, хакикат объектга мослик сифатида истаган гное: образнинг умумий таснифи булиши мумкин. У хиссий билишга хам, а билишга хам алокадордир. Билишдаги объективлик билан субъект® муносабатм на аидияги .чашкагнннг объектга мослиги ва унга мос >ма<ш тарзида, тафаккурда хакикат ва хатолик зиддияти сифатида тушунилма® лозим. «Хато» тушунчаси («ёлгон»даи фаркди равишда) одатда т^гри булмв| фикрга нисбатан ишлатилади, аммо у ёлгомдан фарк килади. Хато килмок] илмда изланиш керак, хаётда амалий фаолият юритиш ва ишлаш керак. * тафаккурнинг нисбий мустакиллигн туфайли муайян далилни нсчу| ишлатиш, билим натижасини ноурин тадкин килиш. асл мохият ва мазмуЯ билмаслик окибатида пайдо булади. Шу маънода хато ёлгондан фарк килщ Сезгилар ва тасаввурларда танлаш эркинлиги йук, чунки улар сезги аъзод билан нарсаларнинг бевосита алокадорлигн натижасидир. Танлаш эрки: инсонда бор, у хохдаса хакикатни сузлайли, булмаса ёлгон ишлатади.! масалага биз кейинрок атрофлича тухтаймиз.
«Хакикат» зушунчасини сезгилар! а нисбатан куллаш фикри хам фал<А у’чун янгилик эмас. Зеро, биз сезгиларии (апюсгиклар каби) ягона реалли:, хисобламасак ва биздан ташкарида у ёки бу тарздв сезгиларнмизда акс эта олам мавжуд десак, унда хиссий маълумотларнинг хакикнйлиги ёки ёлгоил масаласини мухокама килиш мумкин. Агар бу хиссий маълумотлар узларщ эттираётган вокеликка мос келса, демак улар хакикийдир, агар мос кел унда улар хазо ёки ёлгондир.
Ушбу фикрни таъкидлаган холда, куйидаги жихатга хам яна бир эътиборни каратиш мумкин. Агностицизмнинг баъзи куринишларида асо эътибор объектга хиссий муносабат, айникса сезгиларнинг ахам муаммосига каратилади. Субъект-объект алокадорлигининг субъектив томо яъни сезгиларнинг объект хоссаларига мос келмаслиги ёки уларни белги бериши мумкинлиги тугрисидаги хулосага ортикча бахо берилади. Бил
96
i-ii-нк чиддйм ортик субъективлаштирнлади. Бундай фикрлаш натижасида ШИ ЦП Jiyitt! билан моддий олам мохияти ургасида муайян чегара юзага ilipli иди,
Ai ними олганда, сезгиларнинг ташки олам билан кандай богликлигини «ниш нифакат хусусий-илмий, балки умуман гносеологии жихдтдан хам t" Jj.siiMiHirra молик. Бунда бирламчи ва иккиламчи сифатлар, иккиламчи Ц|:пп| in I it п узига хослиги ва билишдаги ахдмияти масаласи кундаланг «> Дйни улар уртасидаги фарк хакикат билан боглщ «хакикий», «тугри»,

  • «тиши», «мувофикдик» каби тушунчаларда уз ифодасини топади.

Линии а. сезгиларга нисбатан «тугри» ёки «нотугри» тушунчасини хам
1 ИИ мумкип. Хусусан, агар ran хайвонларга хос сезгилар тугрисида «пны хам бу уринлидир. Бирок “хакикат” тушунчасини инсон онги ва Нп.цнии нисбатан куллаш тугри булади ва бу инсоний инъикос жараёни ■ tнип тугри англашга имкон беради. Бунда инсон билимнни хисеий

  • инн намоён булиши ва ижтимоий, конкрет-тарихий табиати ММнпнадн, холос. Албатта, бу борада урганилаётган муаммодан у хакикат

* ншг ягона минимал тушунчасидир, деган тезисни айтиш билан
ннп юз угириш мумкин. Бирок хакикатга бундай одцийгина ёндашув,
I Mil мп формал мантикда махсус вазифа ва усуллар учун тугри булиши пн лир Умумгносеологик нуктаи назардан эса хакикатга вокеликни

  • h i I икс итирувчи куплаб жихатларни камраб олган тушунча сифатида кенг и уринли булади. Бундай караш субъектнинг ханти-харакатлари билан mi Оуцмаган билиш имкониятлари хамда хакикат ва ёлгонни етказиб бериш

|>ы| хам уз ичига олади. Хулоса килиб айтганда, юкорида тилга олинган
>м хнлларда субъект томонидан объектнинг адекват тарзда инъикос I и инпп объектив хакикат булиб хисобланади.
I.и шнпгча, масалага собик иттифок давридаги каби «объектив хакикат» ». ((пнннсгик тушунча, шу сабабдан у тугри ва маъкул атамадир, деб бир г - I * карамаслик зарур. Чунки объектив хакикат билан бирга субъектив
Ь хам билиш учун бирдай зарур, тадкикот учуй мухим тушунчапардир.
|>.||> исимда яхлит жараённинг бир-бирини такозо этувчи узвий боглик iKMinin.ipii булиб, уларни бир-биридан фаркини мутлокдаштириш методологик
||| р.
Инсон объектив оламни уз амалий фаолиятида маълум тарихий ва илмий рщнпиши пар асосида олиб боради, илмий хакикатлар аник тарихий шароит (цини ноглик булиб, аник шаклда намоён булади, хакикат мавхум булмай аник IllMiinii Масалан, мустакил Узбекистан ички сиёсатининг негизи ижтимоий tliон пан йуналтирилган бозор муносабатларини шакллантириш, унга утиш м► ► >1|>|юр давр амри булиб, объектив хакикатдир.

Бозор иктисодиёти муносабатларига утиш факат максад эмас, балки кадриятларни шакллантириш, одамлар фаровонлигининг сифат жй! тубдан юкори даражасига эришиш услуби ва воситаларидир.


Хакикатнипг турли шакллари мавжуд. инъикос эттирилаёт! ан объектнинг характсрига
вокелик гурларига, объектни тулик узлаштириш даражасига ва бошк кура хилма хил шаклларга булинади. Дастлаб инъикос эттирил объектнинг характерига мурожаат килайлик.
Инсонни ураб турган бутун ьокелик, биринчи ёндашувдаёк, моддивдИ рухдан, маънавийликдан ташкил топган ягона тизим эканлиги аёп була^и тизимнинг биринчи жабхаси хам, иккинчиси хам билиш жараёнида инсон инъикоси объектига анланади. Улар тугрисида ахборот турли хил хакикат1.т' ифодаланади. Микродунё, макродунё ва мегадунё унсурлари ва системал* келаётган ахборотлар окими предметли хаки кат деб номлаш мумкин ходисани вужудга келтиради. У кейинчалик физик, биологик ва бошка х,£|ки шаклларига ажралади.
Билиш учун асос буладиган «табиат» ёки «олам» тушунчаси от алокадор булган «рух» ёки «маънавийлик» тушунчаси, уз навб экзистенциал ва когнитив реалликларга ажралади. Экзистенциал реапА£ ичига одамларнинг маънавий-хаётий кадриятларини, масалан, эзгулик, гузаллик каби гоялар, севги, цустлик каби туйгуларни, шунингдек шахсл- рухий дунёсини хам камраб олади. Хдр бир одамда баъзи-баъзида эз тугрисидаги тасаввурларимиз кандайдир бошка одам рухий дунёсн Хакикатими ёки хакикати эмасми, унда узгаларнинг гоя ва карашлар тарзда акс этади, деган савол тугилиши табиий хол. Агар бу йулда биз хаки фикрга эришсак, айтиш мумкинки, биз экзестенииал хакикатга дуч к* буламиз.
Индивид гомонидан узлаштириладиган объект тугрнсида у ёки хилдаги караш. хулоса, концепциялар булиши мумкин. Диний ва табиий-г концепциялар хам улар каторига киради. Индивид эътикодининг у диний акидалар комплексига мослиги ёки, масалан, нисбийлик назария’, бизнинг оламни тушунишимизга тугри келиши, шунингдек, эволюцияиГ хозирги замон синтетик назарияси тугрисидаги мас;шани эътироф кшц хакикатга тугри келади. Уларнинг хар бирига нисбатан «хакикийл" тушунчасини куллаш мумкин. Бу эса уз навбатида концептуал хак»г мавжудлигини эътироф этишга олиб боради. Субъектнинг билиш усулларИ| воситалари, масалан, системали ёндашув, моделлаштириш методи ва бош тугрисидаги тасаввурлар хам шунга ухшаш хакикий асосга эга. Бунда биз олдимизда хакикатнинг яна бир шакли - операционал хаки кат пайдо бул
98
\;»Кикл г шакллари
Бозор иктисодиёти муносабатларига утиш факат максад эмас, балки кадриятларни шакллантириш, одамлар фаровонлигининг сифат жй! тубдан юкори даражасига эришиш услуби ва воситаларидир.
Хакикатнипг турли шакллари мавжуд. инъикос эттирилаёт! ан объектнинг характсрига
вокелик гурларига, объектни тулик узлаштириш даражасига ва бошк кура хилма хил шаклларга булинади. Дастлаб инъикос эттирил объектнинг характерига мурожаат килайлик.
Инсонни ураб турган бутун ьокелик, биринчи ёндашувдаёк, моддивдИ рухдан, маънавийликдан ташкил топган ягона тизим эканлиги аёп була^и тизимнинг биринчи жабхаси хам, иккинчиси хам билиш жараёнида инсон инъикоси объектига анланади. Улар тугрисида ахборот турли хил хакикат1.т' ифодаланади. Микродунё, макродунё ва мегадунё унсурлари ва системал* келаётган ахборотлар окими предметли хаки кат деб номлаш мумкин ходисани вужудга келтиради. У кейинчалик физик, биологик ва бошка х,£|ки шаклларига ажралади.
Билиш учун асос буладиган «табиат» ёки «олам» тушунчаси от алокадор булган «рух» ёки «маънавийлик» тушунчаси, уз навб экзистенциал ва когнитив реалликларга ажралади. Экзистенциал реапА£ ичига одамларнинг маънавий-хаётий кадриятларини, масалан, эзгулик, гузаллик каби гоялар, севги, цустлик каби туйгуларни, шунингдек шахсл- рухий дунёсини хам камраб олади. Хдр бир одамда баъзи-баъзида эз тугрисидаги тасаввурларимиз кандайдир бошка одам рухий дунёсн Хакикатими ёки хакикати эмасми, унда узгаларнинг гоя ва карашлар тарзда акс этади, деган савол тугилиши табиий хол. Агар бу йулда биз хаки фикрга эришсак, айтиш мумкинки, биз экзестенииал хакикатга дуч к* буламиз.
Индивид гомонидан узлаштириладиган объект тугрнсида у ёки хилдаги караш. хулоса, концепциялар булиши мумкин. Диний ва табиий-г концепциялар хам улар каторига киради. Индивид эътикодининг у диний акидалар комплексига мослиги ёки, масалан, нисбийлик назария’, бизнинг оламни тушунишимизга тугри келиши, шунингдек, эволюцияиГ хозирги замон синтетик назарияси тугрисидаги мас;шани эътироф кшц хакикатга тугри келади. Уларнинг хар бирига нисбатан «хакикийл" тушунчасини куллаш мумкин. Бу эса уз навбатида концептуал хак»г мавжудлигини эътироф этишга олиб боради. Субъектнинг билиш усулларИ| воситалари, масалан, системали ёндашув, моделлаштириш методи ва бош тугрисидаги тасаввурлар хам шунга ухшаш хакикий асосга эга. Бунда биз олдимизда хакикатнинг яна бир шакли - операционал хаки кат пайдо бул
98
\;»Кикл г шакллари
хосдир. Тарихий хакикатни англаш ва кадрлашга асосланган тарихий бнлш мутлако узига хос билиш хосили юзага келади. Яъни, тарихий хакик.м одамларнинг утган фаолиятларининг инъикосидир. Ленин уларнииг тадкикодчи ёки гарнхчининг амапий фаолияти тизимига кирмайди на хакикатда шакл узгаришлари руй бермайди. Тарихий хакикатлар I жихатидаи узгармайди. уларни талкин кил пиша турли ёндашувлар бУлК мумкин.
Гуманитар билишга хос хакикаг учун эса аклий тушуннш билан он эмоционал, инсоннинг оламга нисбатан кадриятли муносабатни чукур анг( I ва шу асосдаги ижтимоий мазмунга эгалик катта ахамиятга эга. IJ
Санъатдаги «бадиий хакикат» тушунчаёяща.хакикатшшг икки кутблиЛ I ёркин намоён булади. Бундай хакикатни билиш ва интеллектуал мул о к' доимий кулланиладиган хакикат шакли сифатида каралса тугри булади.'^ катор бадиий асарларни тахлил килиш шуни курсатадики, уларда баф хакикатнинг хакикатлилик асоси мавжуд. У гуёки асарнинг юзаки катлам' кура чукуррок катламига жойлашган. Гарчи «юзакилик» ва «чукурла уртасидаги богликдикни хамма, вакт хам анщлаш осон булмаса-да, лекин уйи мавжудлиги аник- Аслида эса улардаги бундай алокадорликни бадиий ша( Л намойиш килиш ва очиб бериш лозим булади.
Билиш назариясида нисбий ва мутлок (абсолц, хакикат шакллари мухим урин тутади.
Абсолют ва нисбий хакикатлар масапаси инсоният тараккиётининг ма-в боскичида одамларнинг билиш жихатидаи мураккаб ташкил топтан объе билан алокадор булган, хар кандай назариялар ушбу объектларни тугал анг вц даъвосини килишга кодир булмаган даврлардаги дунёкараш муамм' сифатида юзага чиккан.

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling