Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Хакикат ва унинг шакллари


Download 0.64 Mb.
bet32/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

2.6. Хакикат ва унинг шакллари
Хар бир тарихий даврда инсон 1?зининг амаоий фаолияти натижасида объектив оламни (улик ва аник акс
Р'нр) "’'и оидимга эта булиб боради. Билим эса объектив реалликка мос тми ёкн йукми? Бу масалани хал килишда хаки кат тугрисидаги и** линчннанглаш мухимдир. Бу таълимот эса уз-узидан хакикат нимак деган 'ЗДОКНИ хал килишни талаб килади. Хакикат масаласини илмий тарзда хал
и ягона нули инсон билимлари билан объектив оламдаш реал нарса
ifi (с.-цкаллр, уларнинг сифат ва хусусиятлари уртасидаги муносабатни рI.■ 111 m I 111 р. Шундай экан, хакикат объектив вокеликка мос келувчи нарса ва клин нирмипг реал холатдаги мазмунини, сифат ва хусусиятларини тугри акс ■!'у'':И| .ую I и ,\амда амалиётда синалган билимлардир.
• Чакикат» тушунчаси. Хакикат билиш фалсафасининг энг мухим Hi 1мм.н-|1п асосий масаласидир. Билиш назариясининг барча фалсафий Щ йСмоллри хакикатга эришишнинг воситалари ва йуллари билан (хиссийлик jt ЦЦ'рИйлик, интуитивлик ва дискурсивлик кабилар) ёки хакикатнинг
'.in удгшк шакллари (далил, гипотеза, назария ва шу каби тушунчалар), билиш
ИРМ..чп.цшпинг тузилиши кабилар билан узвий алокадордир. Буларнинг 'пи н. и ушбу муаммони, унинг ечимини гох конкретлаштиради, гохида эса iifrfi.ii каблаштиради ёки мавхумлаштиради.
Хакикат масаланинг талккн этилишига ва унга эришиш мумкинлигига
IK холда хилма-хил тарзда намоён булади. Бу борада нидерланд фнзиги,
#№1 ик электрон назариясининг асосчиси Х.А.Лоренд далил була олади. ‘.к.! феи назариясини яратилишига олиб келган 1924 йилдан бошлангаи илмий if ri.v. 'ич-ггн тугрисида Лоренц айтган эдики, мазкур тадкикот жараёнида хал
булмайдиган шундай зиддиятларга дуч келганки, бу доимий хол уни
. in хайратга солган. «Бугун, - дея эътироф этган эди у, - кеча айтган гапнинг .1,11 пай тескарисини айтишга мажбур буласан; бундай холда хакикатнинг ii|iiL'iiii бутунлай йук, демак, фаннинг узи нима эканлигини хам тушуниш
. nil Мен бундай беш йил илгари мавжуд булган ушбу зиддиятлар хали йук
В^маганига аминман»18.
«injw А'!► л Развитие атовгнсттесист воззрений в XX веке» М-Л 1934 с 454
87
Ушбу холат баъзан олимлар гушиб коладиган муайян драматик вази ифодалайди. Бундай вазиятларда, яъни бир назария зскиси б. алмашинаётган даврларда, хакикат деб хисоблаб келинган зеки назарияла воз кечиш, янгисинн хакикат деб тан олиш нихоятда кийин кечади.
Хакикат муаммоси хам назариялар алмашинуви муаммоси сингари Ю Караганда сийкаси чиккан муаммо эмас. Бунга Демокритнинг атомис! назарияси ва унипг такдирини эслаб ишоич хосил килиш мумкин. Унинг ас коидаси: «Барча жисмлар атомлардан ташкил тонган, атомлар булинмасди Бу коида хозирги давр фани нуктаи назаридан хакикатми ёки хатомя? Ут хакикат эканлиги тугрисида гуёки асос йукдек, чунки хозирги замой ф атомларнинг булинувчанлигини тулик исботлади. Агар уни хато дейдг булсак, унда субъективизмга йул куйилмайдими? Узииинг хакикатлилмгЦ амалда исботлаган бирон-бир гаълимот (Демокритнинг атомистик таълим; шундай эди) кандай килиб хато булиб колиши мумкин? Шундай булад булса, биз хозирги кундаги физик, биологик, социологик, фалса таълимотлар бугун хакикат булиб, эртага - 10 йил, 100, 300 йил утгач л булиши мумкинлигини эътироф этган булмаймизми? Бинобарин, бугун кашфиётлар томон харакат килар эканмиз, яна хатоларни яратиш ва у тугрисида хато хулосаларни таркатиш билан шугулланмаяпмизми? Демак, ц очикдан-очик иккиюзламачилик килиб, хатони тугри деб эътироф этиш то бораётган эканмиз-да?
Инсоният бундай булишини хеч качон истамаган боне, Демокритнш[ таълимоти хато эканлиги тугрисида альтернатив фикрларни улокти ташлайди. Бизнингча, антик дунёнинг атомистик концепцияси би биргаликда XVII-XV111 аерлар атомистик концепцияси бир вахт ниш узида \ хакикат, хам хато хам эмас. Балки уз даври учун мутлак хакикат деб эътиро| этилган нарса ва ходисалар бошка давр учун хато булиши мумкин. X шундай экаи, хакикат нима узи?
Фалсафа тарихида, умуман фалсафада хакикатни тушунишда турли х ендашувлар мавжуд. Яъни, «хакикат - билимларнинг вокеликка мослиг Хакикат билимларнинг тажрибада исботланганлиги». «Хакикат - билимни( фойдалилиги, унинг самарадорлиги» ва хоказо.
Хакикат бу билимнинг вокеликка мувофиклигидир, деган дастлаб хулоса хакикатнинг классик конценциясига хос асосий фикрдир. Бизнингча, хакикатнинг концепциялари орасида энг кадимийси булиб, хакикатни назар^ тадкик этиш аннан ундан бошланган дейиш мумкин. Хакикатни бундай тарз дастлабки урганиш Платон ва Аристотель томонидан амалга оширилган эг<
ijtii ft на Форобий, Беруний ва Ибн Сино, Ф.Аквинский ва П.Гольбах,
ИЬач1. п.I П.Фейербахлар, шунипгдек XX асрнинг куплаб файласуфлари хам
цршц ушбу классик концепциясига дУшилишган. У ни агностиклар хам
mcf п млглнлар. Бу фикр тарафдорлари орасида метафизиклар хам, in I и I I ик мр хам бор.
iiin.iaii хддикатнинг классик таърифи - билиш оламнинг айнан (адекват)
Pffigjji, дпр, деган хулоса тавтологиядан иборат дейншади. Бизнинг
бу фикр интуитив жихатдан тушунарли булган сузларди англашда ИШГнн ачамиятга эга булганлиги учун хам унга душилиш мумкии. Аммо Sjjnii.il гг in хадидатнинг ушбу таърифи уз ахамиятини йудотган эмас. Крлаверса, | 2| ii.i 1нМ па содда таърифда нихоятда кенг мазмун яширинган.
п Чипам» акс эттириш термини тафаккур образларига дулланил ганда, ВЬ^рфизм ва гомоморфизм тушунчалари ёрдамида масаланинг мохиятини jiSiiii у. I hi 11.111 килиш мумкин. Объектни билиш жараёнида пайдо булувчи Япрйиуи образини тугри инъикос эканлиги: 1) ашттцаётган объект билан ии ланишнинг акс этиши; 2) акс этишнинг англанаётган объект билан ■кррфик ёки гомоморфик муносабатида булиши; 3) изоморфик ёки I hi I л 111| k|j 11 к муносабатида булган объект. Хдр кандай тугри инъикос I! ыи.нЧмш объект билан юдорида курсатилган муносабатларда булади ва рцгиип учуй хакикий деб тавсифланиши мумкин. «Хддидий» деган сифат Я^фптнп хусусиятлари билан фардланувчи инъикосни ифодалашнинг киска П№(. и сифатида майдонга чикади. Хддидатнинг анъанавий таърифи кискача inimp билан изохданади.
К VI м 111 ч а файласуф.пар эътироф диладиган дакидатнинг замонавий Iji.jiLimii уз ичига куйидагиларни олади. Биринчидан, «борлик» тушунчаси, у ИщиП уосил булганидан катъи назар бизнинг онгимиздан ташкарида мавжуд fty и (т. мафадат нарса ва ходисапар, балки уларда яширинган мохиятлардан хам КгфШ гопган воделик сифатида талдин этилади. Иккинчидан, «борлид» чип ii'iacin a субъектив борлик хам киради, яъни унда маънавий борлид хам акс п.мм Учинчидан, билиш, унинг натижаси - хакикат, шунингдек объектнинг К Мни иисошшнг хиссий ва амалий фаолиятининг узвий бирлиги сифатида чинш1!! булади. Бунда объект амалиёт ордали англашилади, яъни унинг Вин.ягп иамоён булиши акс этган тугри бил им булган хадидат амалиёт liiii'iMii/ia хосил килинади. Туртинчидан, хадикат дандайдир дотиб колган нарса
панки у доимий узгариб, бойиб, ривожланиб боради. Шу маънода хадидат
ш. жараёндир. Ушбу холатлар дадидатни диалектик-реалистик тушунишни ■ и пт нк агностицизм, субъектив идеализм ва сохта материализмга оид № глрдан ажратиб туради.
Хакикатнинг таърифларидан яна бири шундай: хаки кат объектни биду| субъект томонидан у тугридаги айнан инъикосдир. Билувчи биниш объеиЯ уз холича, онгдан ташкарида мавжуд булган нарса, ходиса, жараён сифа'П акс эттиради. Унинг онгиДан ташкаридаги олам ва унинг шакллари бирон! тарзда акс этади, тушунча, хукм, хулоса шаклини олади, инсон билимшИ таркибий кисмига айланади.
Хакикатга хос булган мухим жихат унда объектив ва субъея томонларнинг мавжудлигидир. Бу борада таъкидлаш лозимки, хаки кат а| пайтда хам субъектда, хам субъектдан ташкаридадир Аввало, хакикат | кандай холда хам субъективдир. Негаки, у хеч качон инсон ва инсоншГП ташкарида мавжуд була олмайди. Хакикатнинг объективлиги эса mid тасаввурларининг хакикий объектив ташки мазмуни инсондан ташкар|| эканлигини, унинг инсонга боглик; эмаслигини англатади.
Собик иттифок давридаги «мафкурачилар» хакикатнинг мазму синфларга ва даврларга боглик булади, деб уктирар эдилар. Гуёки «кузи этикаси», «буржуа генетикаси» мавжуд эмиш. Уша даврда нисбиЙЯ назарияси, ирсиятнинг хромосом назарияси таълимотлари, шктиим социология, кадриятлар фалсафаси тарафдорларини тат.киб этишлар ана I билан боглик булган. «Синфий онг», «партиявий дунёкараш» тушунчали мутлакдаштирилиб, хатто «гносеология» тушунчасини «буржуача дунёкарЯ акс этган атама» деган бахона билан муайян даражада кам ишлатишга xapufl килинган. Масалан, 1993-йилда «Советская энциклопедия» нашриётида ‘ll этилган «Философский энциклопедический словарь»да «гносеологЯ атамасига алохида изох берилмаган. Унда бу атама келтирилган жоЯ («Теория познания») «Билиш назарияси»га каранг, деб ёзипган, холос. ЛЯ айтилган жойга карасангиз, гносеологиянинг купрок; идеализм билан богЛ талкин килингани, бунда танкидий рух устуворлигини кузатиш мумкин. ■ кадриятлар тугрисида тадкикот олиб борганимизда «аксиология» иборасига я худди шундай муносабатда булинганига гувох булган эдик. Собик иттифои тузган ва уни бошкарган «мафкурачи»лар купгина асл фалсафий тушунчала|11 кам ишлатгани, атайлаб уларни чалкаштирганлиги бежиз эмас. Юкоря курсатилган «Словарь»да гносеология ва эпистемология айнан бир я тушунчалар сифатида келтирилган ва фалсафанинг муайян сохаси дейшня Аслида уларнинг биринчиси умумий билиш фалсафаси ва назарияси* иккинчиси эса асосан, илмий билиш сохасини акс эттиради.
Хакикатнинг учта бир-бири билан боглик жихати мавжуд: борлик биЛ богликлик, аксиологик ва праксиологик.
Хакикатнинг борлик билан богликлиги унда оламни нарса, модЯ субстрат хосилда хам, маънавий-рухий хосилда хам кайд этиши бил
90
к 11111 идир. Бу билишнинг, хусусан хакикатнинг онтологик жихати ими. Борликнинг узи эса субъектга берилган объект, яъни субъект билиши I Гн>i инк булса хам, лекин субъект билишидан ташкари турувчи реаллик Hum тушунилади. Хакикат хар кандай хосилда хам уз борлитига эта III К у борлик модцийми, маънавийми хакикат учун бунинг фарки йук. inn борлиги биз уни сезяпмизми-йукми, уйлаяпмизми-йукми, бундан till мшар мавжуддир. Шубхасиз, хакикат, аввало, муносабат ёки борлик удннк) сифатида эмас, балки ушбу муносабатда намоён буладиган ёки Миган ходиса сифатида тушунилади. Инсон одамзотга хос хусусият, мшрпн билиш учун харакат килаётганида хам аслида узини IIiK’ii анини эсдан чикаради. У хатго бирон-бир нарса, масалан, яиги nut'll ап дори кучини узида синаб кураётганида хам, уз танасини, ундаги ннгпрпи гуёки четдан туриб кузатади. Факат инсонгина буни кила олади, ((ухнии танасидан ажратиб, узини тажриба объектига айлантира олади. Бу ки масала, уни хакикат доирасида эмас, балки тана ва рух, объект ва k I, модцийлик ва маънавийликнинг узаро муносабати масаласи доирасида | чмкшн уринли булади, деб уйлаймиз.
V тек тилида «хакикат» сузи мутлак тугриликни, билимнинг оламга ithнin мни, аникдик ва хакикийликни англатади. «Х.акикат», «хакконият», МиниМпнк» - бу сузлар ягона этимологик асосдан келиб чиккан. Хакикат — ни гурган вокелик, амалга ошаётган жараён, мавжудликнинг мухим ниши икс эттирадиган ходисадир. У юксак маънавий тушунча сифатида Min ланомида эришиладиган максадни, шу максадда намоён буладиган in мшмунни ифодалайди.

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling