Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Тафаккур тарзи ва унинг билишдаги урни


Download 0.64 Mb.
bet28/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

2.4. Тафаккур тарзи ва унинг билишдаги урни.
Мустакил Узбекистоннинг кудратли биносини бугунги ёшлар яратадилар. Унинг нечогли мустахкам, улугвор булиши хозирги сига, иймон ва эътикодига, мехнат шижоатига • Htn/iTiк. Еизнинг буюк орзуларимиз ва “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон " I к,уриш”ни ана шу ёшлар амалга оширадилар. Ушбу эзгу мак,садга ' 11 и 1111111 irvi издаги мухим омиллардан бири -бу ёшларимизнинг интеллектуал

  • . I' ■ ч11из и хисобланади. “Интеллектуал билим, интеллектуал бойликка шип мин \ар кайси миллат ва давлат учун кундалик хаёт мазмунига айланмаса

1'. ичнй давлат жахон тараккисти йулидан четда колиб кетиши мукаррар’л13 Хадкимиз доимо илмни ва илмлиларни кадрлаб келган. Одамни инсон .tijiiHk.iCiira етказадиган омил мехнат ва билимдир. Билим тараккиётга изания) га етиш воситасидир. Маданий турмуш эса инсоннинг яшаши ва

  • in i уднигининг асосий шарти хисобланади.

I /V Узбекистан Конституция с и - биз учун демокра1Ик тараккиет йулида ва фукдролик жамимтини I му ставкам лойдевордир / “Хал к сузи” газетаеи, 2009-йил, 6-декабр сони.
75
Jt-MtlJI II11CUFI 1 врйИЯСН.'ДЯ t I яфцнкур Ttip ill ни
МИ* ■ uniшришнннг урин ва ршш
Инсон ва жамият хдётида аклий салохият, интеллектуал мехнат мухИ урин тутган. Инсоният эришган барча ютуклар шу интеллектуал мех Л I туфайлидир.
Ёшларнинг хар томонлама, хусусан интеллектуал камол топиИ жараёнида уларда тафаккурлаш маданиятини шакллантириш Г рнвожлантирнш хозирги даврнинг энг мухим ва долзарб масаласидир. ЗоИ(| XXI аср - интеллектуал камолот асри.
Интеллектуал камолот ва таълим-тарбия тизими узаро диале: алокадорликдадир. Президент И.А.Каримов таъкидлаб утганидек, таъ^ тарбия тизимини узгартирмасдан туриб, онгки узгартириб булмайди. Онгн^ тафаккурни узгартирмасдан туриб эса, биз кузлаган олий максадга ет! булмайди. “Таълим-тарбия ислохоти хакида гапирар эканмиз,” - дейд] Президент И.А.Каримов, - унинг мазмунини лунда килиб ифода этиш мумю бизга битирувчилар змас, мактаб таълим ва тарбиясини курган шаха керак”.14
Дархакикат, таълим-тарбия туфайли ёш авлодда яратувчилак фаолияти^ эхтиёж шаклланади. Бу жараёнда унинг имконият ва кобилиятлари намо! булади, касб-кори, махорати узлуксиз такомиллашади, кекса авлоднинг до1 тажрибаларини урганади ва узлаштирилади. Инсоннинг келажак хаётда булиб етишиши, маълум маънода, таълим-тарбия кай даражада йугЙ куйилганига боглик.
Республикамизда таълим-тарбияга устувор вазифа сифатида ахам: берилмокда. Таълим тизимининг ислох к,илиниши, “Таълим тугриси, Конуннинг ва Кадрлар тайёрлаш Миллим дастурининг ишлаб чикилиши беж| эмас. Таълим-тарбия сохасидаги ислохотларнинг бош мадсади хар томонла! етук шахсни вояга етказишдан иборатдир, бу эса, уз навбатида, таълим-тарб| жараёнида ёшларда тафаккур маданиятини шакллантириш й|
ривожлантиришни такозо эгади.
Фан, маданият, маданий-маърифий муассасалар, оила, махалла, мехнаЛ жамоалари, сиёсий партиялар, нодавлат ташкилотлари, оммавий ахборся воситалари ёшларда тафаккур маданиягининг шаклланиши ва ривожланишидЯ мухим урин эгаллайди. Аммо бу ижтимоий институтлар ичида таълим тизим| алохида урин тутиши билан ажралиб туради.
Бизнииг фаолиятимиз ижтимоий хаёт шароитлари билан шартлаш aid булиб, у жамиятда тупланган тажрибаларни хисобга олган холда амалгв оширилади. Тафаккурлаш мадаиияти ана шу ижтимоий тажриба унсурларида)| биридир. Тафаккурлаш мадаиияти деганда, биринчи навбатда оламни в<1
14 Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. // Каримов И.А. Хавсизлик ва баркарор тараккиёт йулидан. 6-жилд, Т., “Узбекистон” нашриёти, 1998. 331-бет.
lyrpit тушуниш ва уз фаолиятини шу асосга куйиш назарда тутилади.
I мк Сылимлар одамларнинг одатий хаётий тажрибадари асосида узидан ► \ ' III.ши.
Оламни англаш узлуксиз кечадигап мураккаб жараён булиб, у кундалик амалий фаолияг, шу билан Щ» I л 11 >| >'Ха нлмий билимларни узлаштириш оркали содир булади. Улар «ни i.ipHHiir олам хакидаги дастлабки маълумотлари хисобланиб, улар <Н1Н'Г<11 идл содда дунёкараш хосил булади. Кундалик билимларнинг инсон ■и in I.и и уриини инкор этмаган холда, инсоннинг оламни англашда илмий н him 'i.i|I пи\оятда мухим эканлигини назарда тутиш лозим.
| )лдмии илмий англаш: а) инсон ва инсонпят яратган билимларни; б)
ними билиш услубларини узлаштиришни такозо этади. Илмий
п шмпнр тараккиёти уз навбатида оламни англаш, у хавда тугрп фикр юритиш,
пфаккурлаш йуллари, усулларини назарий асослаб беришни талаб
нм ш I.у муаммо билан фалсафанинг таркибий кисми - диалектик мантик ли 11 л напади.
I .п||аккурлаш усули - оламни билиш, англаш услуби хисобланади. "Тнфиььур тарзи” куп киррали булиб, баъзи холларда “ёндошиш усули”, 1111111 п 1111 усули” маъноларини ифодалайди. Умумий тарзда тафаккур тарзи I I нм ал инсон фаолиятига ва уиинг натижаларига якинлашиш, ёндошиш
п . меъёрий курсатмалар тизими назарда тутилади. Билиш ёки
fvlii:л и 111 фаолиятни муваффакия гли амалга ошириш тафаккур услуби ii. г| lii.i I i.ipi ти узлаштириш талаб кутади. Мазкур нормалар ижтимоий ■ м пп'ишнг тарихий тараккиёти давомида ишлаб чикилган ва куп бор шнпнирдан утган.
“Кдри билганини - пари билмас”, “Етти улчаб бир кес”. Бу ва бошка куплаб маколларда
■ I" мпрппнг хаётий тажрибалари киска ва лунда хулосалар шаклида уз ■ftji.iifiriiiiii топтан. Уларда халкда шаклланган оддий, хаётий кундалик
in чир, бахолашларнинг ифодаси сифагида бамаъни, тугри, соглом фикрлар
(| и in ним топтан. Биз “бамаъни” ёки “соглом фикр” атамасини одамлар
мп к хаётларида амал киладиган бевосита - амалий тафаккур маъносида
I I.иIм 111. Аммо бу сотлом фикр кундалик хаётий шароитдагина мухимдир.
Нисон уз онгида нарсалар оламини суз, жумлалар оркали акс эттириб, ftijipini англаб олишда мавжуд эмпирик далилларга асосланиши - оддий 11'йКкур услуби хисобланади. Шундай килиб, оддий тафаккур услуби ■ и пшик амалий фаолият жараёнида хосил буладиган оддий, амалий рШи>1лириинг хосил булишига хизмат килади. Унда оламдаги нарса ва Ini пиар кузатувлар натижаси сифатида турли фикр шакллари (тушунча,
77
фи»- 11> »‘aj) ni ап услуби
t тфдьк урла in у су ДМ
мушохада, хулосалар) да акс этади. Кундалик хает и амалиёт илмий шаля нисбатан чеклангаилиги туфайли, аксарият холларда, “соглом фикр” хам и;ц ёндошувга нисбатан чекланган булади. Шунинг учуй хам фан уз ривожлащ даражасига боглик гарзда соглом фикр чегараларини ва ундаы фойдал: сохаларини белгилайди. Маълумки, инсон тафаккуриДа уни ураб тур| вокеликдаги нарса ва ходисаларни акс этгириш, уларнинг мантикий образ» узида ифодалагаи тушунчалар ёрдамида амалга оширилади. ТушунчадЯ умумий таснифга эталиги билан тавсифланади, улар туфайли нарса' ходисаларнинг мухим томонларини аникдаб олиш мумкин булади.
Муайян тушунчалар системаси ёрдамида эришилган билимларИ мантикан англаб олиш тафаккур услубининг таснифнй белгиларидандЛ Бундай англаб олишга кайта - кайта мулохаза килиш йули билан эришнЛщЯ Натижада, инсон онгида турли нарсалар, ходисалар хамда уларнинг томонлаЯ ва хоссалари уртасидаги узаро богланиш акс этади.
Инсон учун уни ураб турган олам ва унинг ривоясланиш донуниятлаЯ тугрисидаги янги билимларни акс эттириш, англаб олиш, турли хавТШ вазиятларга мувофик келадиган хулк ва амалий йуналишни таркиб топтйрЯ зарурдир. Бундай билимлар мулохаза килиш натижасидаги акдий якунлЯ хулосалар туфайли вужудга келади.
Илмий тафаккур услублари. Тафаккур услубининг мохияти, узига чА жихатлари академик Ж.Туленовнинг “Диалектика ва тафаккур услуби”(15® “Диалектика назарияси”(2001) асарларида назарий асослаб берилган. Чунои1 олим тугри таъкидлаганидек, тафаккур услуби аввало, сезги ва аклий oprai1 курсатишларига асосланган, вокеликни воситали инъикос эттириш, Тафаккурлаш усули, биринчидан, хосил килинган билимлар асосида хуа атвор, амалий харакатнинг мувофик йуналишини ишлаб чикиш; иккинчи, вокелик ва унинг ривожланиш конуниятларини воситали (яъни, муа терминлар), тушунчаларда акс эттириш оламни англашнинг мухим ша( хисобланади.15
Тафаккур услуби муайян табака, ижтимоий гурухдар манфаатлари! хизмат киладиган эмпирик билимлар, илмий гоялар, назариялар, дунёкарапиш ва методологик принциплар асосида вокеликдаги нарса ва ходисалар, уларнни ривожланиш конуниятларининг инсон онгида инъикос этилиши ва англаб 0Л1| шаклидир16. Тафаккурнинг илмий услуби оламни илмий узлаштириш усули| у илмий тадкикот мантикини акс эттиради. Илмий тафаккур услуби ёшларниЯ муайян даврда тадкикотга ва унинг натижаларига ёндошишда ам|
15 Кдранг: Туленов Ж Диалектика лазарияси Т , "У ъбекистон” нашристм, 2001 йил. - 1383-84 Карапг: Туленов Ж Диалектика назарияси - Б83-84
78
щЙДрдпгап методологик тамойиллар ва тавсифлар тизими сифатида яккол Й иниланади.
I лфаккур услуби 3 куринишда намоён булади:
■И оддий тафаккурлаш услуби; н) илмий тафаккурлаш услуби;
и) фалсафийтафаккурлаш услуби.
К l.i н<ур таърифда барча оддий, илмий ва фалсафий тафаккур услубига хос 3)|1 умумий белгилар кайд этилган.
Илмий тафаккур тайёр билимларнинг муайян йигиндисини, унинг ИЦДилл ппсон билиш фаолияти ва амалий харакати учун мувофик келадиган щи плзар (позиция)ни ишлаб чикиш жараенини такозо этади.
I Ьший-назарий тафаккур ва тафаккурнинг илмий услуби уртасида якин ^iiiii.ii/iOpiiHK мавжуд, аммо улар айнан бир маънони ифодаламайди. Илмий Щмккур услуби илмий-назарий тафаккурга нисбатан янги назарий тафаккурни
шрдан фарклашга имкон берувчи, унинг хусусияти сифатида намоён
А)'1 ли
\ошрги замонавий назарий тафаккурнинг узига хос хусусиятлари jjiyюI,»н пборатки, унинг унда оламни илмий-фалсафий англаш усули мавжуд ва Sj Vi у л оламни тугри англаш максадига каратилган.
Хозирги замонавий илмий-назарий тафаккурнинг узига хос хусусияти Юнн нафакат янги билимларни кулга киритишга, балки, айии пайтда, уларни ®й1Моий ишлаб чикаришга жорий этишга йуналтирилганлигидадир. Фоюпнвий илмий тафаккур услубига хос булган аник ифодаланган ИЙ1М.|рашлик, диалектик, бевосита хаёт билан алокадорлик хусусияти Тоню.парни унинг асослари билан таништиришни тор интеллектуаллик эмас, йн и. и ижтимоий фаол, ижодкор шахени тарбиялаш йулларидан б при сифатида мринн а имкон беради.
Лнбазта, олий укув юртини битирганларнинг барчаси хам илмий ходим йулшкрмайди. Аксарият талабаларнинг келажакда шугулланадиган ишлари 1ш. him жараёнида эгаллаган аник - равшан билимларидан факат кисман шПдмллипшни талаб килади. Таълим давомида шакллантирилган тафаккур
Т л келсак, у хар кандай мехнат ва билиш фаолиятларида намоён булади,
fit фнолиятнинг кечиши ва натижаларига таъсир курсатади. Бинобарин, .имшниши илмий тафаккур услуби билан жамиятимиздаги хар бир ёш угил Кн IIпIмI куроланиши талаб этилади.
I лълкм давомида талабаларда шаклланидиган тафаккурлаш маданияти ва v ; "и олнмнинг тафаккур услубидан фарк килади. Хозирги замон фанининг MiiiMcyp услуби, асосан, янги билимларни кулга киритиш билан машгул шдпгап тор доирадаги одамларнинг профессионал фаолиятларининг узига
79
хос хусусиятлари бллан богликдир Талабалар тафаккур услубининг узш а ш хусусияти таълим жараёнининг фан томонидан кулга кирптилган, таД билимларни уалащтириш ва уларни кениши билиш ва амалий фаолнятД куллаш! а йуналтирилганлиги бллан богликдкр.
Таълим жараёиида шакплантирилган тафаккур услуби амалп мойиллик уйготади. Талабалар буша асосланган холда, олингам назирЛ бнлимлари нафакат олий мажтаб шароигнда, балки ижтимоий ипи|1 чикаришнинг турли сохаларида амалий куллашга интилишади. БинобаЛ талабаларнинг амалий йуиалиш характер ига эта фикрлаш маданияти ■ тафаккур услуби шаклланади.
Албатта, тафаккур услуби талабаларда уларнинг таълим олИ жараёнларида шаклланади. Аммо уларнинг ил ми it билимлар бнля куролланишн илмий тафаккур услубининг узидан Узн шакллшпшиД таъминламайди. Унинг талаб ва иормативлари табиатшунослик таримЛ тахлил киляш, билиш ва амалий харакатларни махсус тадкик килиш. олилтдЯ ннженер-конструкторлар, ишчи-аоваторларнинг "фикрлаш лабараторияСиИ кнриш натижасида кулга киритилади. Илмий тафаккур услуби - бу. тафакД маданиятинннг шундай даражаси дирки, унта факат муайян максдЛ йуналтирилган, махсус ташкидлашт прилган фаолият олиб борилиД натижасида гин а эришиш мумкин.
Бит, энт аввало, укиш-урганиш фаолиятида талабаларда тафаккур услув узини кандай намоёи эти шика, уларда илмий тафаккур услуЯ шаклланишииинг кандай тажрибалари мавжуд эканлигиии, бу б о рая укувчилар кандай реал имкониятларга эгалигини аниклаб олишимиз зарур.

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling