Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Joytun madaniyati (mil. avv. VII–V ming yilliklar). O‘rta 
Osiyoning neolit davri ilk o‘troq dehqonchilik madaniyati. Bu 
madaniyat Turkmanistonning janubi-g‘arbiy qismida Kopetdag va 
Qoraqum cho‘li oralig‘ida, qadimda o‘troq dehqonchilik xo‘jaligini 
yuritish uchun qulay bo‘lgan hududda vujudga kelgan. 
Joytun madaniyatiga oid 20 ga yaqin manzilgohlar aniqlangan. 
Ularning maydoni 0,2-2,0 ga dan iborat bo‘lib, madaniy qatlami 2-5,5 m 
ni tashkil qiladi. Joytun madaniyati manzilgohlarida paxsa va bulkasimon 
xom g‘ishtlardan barpo etilgan tarhi kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rtburchak 
shaklli bir xonali uylar aniqlangan. Uylarning ichkarisida devor yonida 
oval shaklli xo‘jalik o‘chog‘i joylashgan. Uylarning sathi loy yoki ganch 
suvoq qilingan. Dastlabki bosqichda uylarning eshigi qamishdan to‘qilgan 
bo‘yra yoki teri bilan yopilgan. 

---

64 
Joytun manzilgohi Ashgabat shahridan 30 km shimolda, qum 
barxani ustida joylashgan. Joytun dastlabki o‘rganilgan manzilgoh 
bo‘lib, neolit davriga ilk o‘troq dehqonchilik madaniyati shu nom 
bilan yuritiladi. 
Joytun manzilgohi balandligi 5,5 m dan iborat tepalikni tashkil 
etib, unda qalinligi 2,5 m joyda 5 ta madaniy qatlam aniqlangan. 
Manzilgohning quyi madaniy qatlamida kvadrat shaklida tartibsiz 
qurilgan 30 ta uy-joy majmuasining o‘rni ochilgan. Umumiy hovlidan 
iborat majmua tarkibida yashash xonasi, qo‘shimcha xo‘jalik qurilishi 
va g‘alla saqlash uchun mo‘ljallangan o‘ralar o‘rin olgan. Yashash 
xonalarining ko‘lami 13–39 m² ni tashkil etadi. V.M.Massonning 
taxminiga ko‘ra, Joytun manzilgohidagi uylarining har birida 5–6 
nafar kishidan iborat juft oila a’zolari yashagan. Qishloq aholisining 
umumiy soni 150–180 nafar kishini tashkil etgan. 
Monjuqlitepa, Chagillitepa, Qadimtepa, Pessejiktepa va boshqa 
manzilgohlardan Joytun madaniyatining turli bosqichlariga oid. Uy- 
joy imoratlari takomillashib, murakkablashib borgan. 
Pessijiktepa va Chigillitepa manzilgohlaridan aniqlangan 
maydoni nisbatan kattaroq imoratlarning devori turli rang-tasvirlar 
bilan bezatilib, ularda yashash xonalarida uchraydigan moddiy 
ashyolar aniqlanmagan. Tadqiqotchi O.Berdiyev Pessijiktepa 
manzilgohida joylashgan ushbu inshootni Kichik Osiyoning Chatal 
Huyuk manzilgohida joylashgan ibodatxona bilan qiyoslab, mahalliy 
aholining sig‘inish joyi bo‘lgan, deb hisoblaydi. 
Joytun madaniyati aholisi marhumlarni manzilgoh ichkarisida, 
yashash xonasining ichida yoki hovlida o‘ng va chap tomoni bilan 
g‘ujanak yotgan holatda dafn etganlar. Marhumlar bilan birga 
hayotlik davrida foydalangan tosh qurollari, sopol buyumlari va 
boshqa narsalar qo‘shib ko‘milgan. Joytun madaniyatiga mansub 
aholi Yevropeoid irqining sharqiy O‘rta yer dengizi guruhiga xos 
qisqa va cho‘ziq yuzli – dolixokran shaklli aholi vakillari bo‘lganlar. 

---

65 
1. Joytun manzilgohi o
‘
rin olgan joy 2.Uyning o
‘
rni 3. Pesejiktepa 
manzilgohdagi ibodatxonaning rejasi 4. Ibodatxonaning ichki ko
‘
rinishi 
Joytun madaniyati aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan 
shug‘ullangan. Dehqonchilik liman usulida sug‘orishga asoslangan 
bo‘lib, ekinlar bahor fasli yomg‘ir suvi bilan ikki-uch marta sug‘orilib, 
yiliga bir marta hosil olingan. Dehqonchilikda bir va ikki qatorli 
bug‘doy va arpa ekilgan. Ekin yerlariga motiga bilan ishlov berilgan. 
Hosil qadama – tosh o‘roq bilan o‘rib olingan. Joytun madaniyatining 
dastlabki bosqichda echki va qo‘y, oxirida esa ehtimol qora mol 
xonakilashtirilgan. 
Joytun madaniyatining rivojlangan bosqichda chorva mollarining 
soni ko‘payib, ushbu xo‘jalikning ahamiyati yanada o‘sgan. Ovchilik 
xo‘jaligining mavqeyi saqlanib qoladi. Jayron, qulon, yovvoyi 
cho‘chqa, tulki kabi yovvoyi hayvonlar ov qilingan. 
Mehnat qurolining asosiy qismini plastinkasimon tosh bo‘lagidan 
yasalgan qurollar va mikrolitlar tashkil etgan. Toshdan yasalgan 

---

66 
bolta, tesha, yorg‘uchoq, don maydalagich va kelitoshlar ham 
mavjud. Suyakdan bigiz, pardozlagich va qamishdan bo‘yra to‘qishda 
ishlatiladigan anjomlar yasalgan. Tosh va suyakdan zeb-ziynat 
buyumlari, xususan, munchoq va taqinchoqlar yasagan. Chig‘anoqdan 
ham munchoq sifatida foydalanilgan. 
Sopol buyumlar qo‘lda tasmasimon usulida yasalgan. Sopollarning 
naqshli va naqshsiz turlari mavjud. Naqshlar och-jigar, to‘q jigar, 
kashtan rangli bo‘yoqlarda chizilgan. Sopollar kosa, lagancha va 
kubok shaklli buyumlardan iborat. 
Loydan turli xil haykalchalar yasalgan. Ularning antropomorf 
va zoomorf shakllari ajralib turadi. Antropomorf haykalchalarda 
ko‘proq ayollar tasviri aks ettirilgan. 
Joytun madaniyati jamoasi ona urug‘iga asoslangan juft oilalardan 
tashkiltopgan.Oilaa’zolaribirxonadaniborathovlidayashagan. Jamoaning 
mehnatga layoqatli barcha a’zolari yerga ishlov berish, hosilni yig‘ishtirish 
va umumjamoaga tegishli qurilish ishlarini birgalikda bajargan.