Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Farg‘ona. Farg‘ona vodiysi O‘rta Osiyo hududagi ilk o‘rta asrlar 
davri yirik tarixiy o’lkalaridan biri bo’lib, Xitoy yozma manbalarida 
Lona (Polona) Boxan, Ninyuan nomlari bilan tilga olingan. 
Bu yerda ilk o‘rta asrga oid 250 dan ortiq arxeologiya yodgorliklar 
qayd etilib, shundan 22 tasi shahar turidagi manzilgoh hisoblanadi. 
Farg’onaning Koson, Axsikent, Quva, Andijon, O‘sh, O‘zgan, Qo‘qon 
kabi yirik shahar markazlari va Qo‘rg‘ontepa, Oqbura kabi boshqa 
shahar hamda shaharchalar faoliyat yuritgan. 
Koson va Axsikent Farg’ona o‘lkasining shimoliy qismida 
joylashgan. Koson mahalliy hukmdorlarning poytaxti va Turk 
xoqonligining qarorgohi bo‘lgan. Maydoni unchalik katta bo‘lmagan 
trapetsiya shaklidagi shahar mustahkam mudofaa devoriga ega 
bo‘lgan. Janubi-sharqiy tomonda arki joylashgan. Shahar yaqinida 
oltita minorali turk hukmdorlarining qarorgoh-qasri o‘rin olgan. 
A.N.Bernshtam shahar ichkarisidagi ochiq joyda turk amaldorlarining 
chodiri bo’lgan, degan fikrni bildirgan. 

---

212 
Farg‘onaning ilk o‘rta asr xaritasi 
Farg‘ona vodiysining ilk o‘rta asrlar davri aholi manzillari orasida 
Axsikent mavqeyi va ahamiyati jihatdan ikkinchi shahar hisoblanadi. 
Shahar xarobalari o‘lkaning shimoliy qismida, Sirdaryoning o‘ng 
sohilida saqlanib qolgan. Shahriston va uning ichkarisida joylashgan 
ark qismlaridan iborat ko‘hna shaharning maydoni 70 ga. Antik 
davrida shakllangan manzilgoh ilk o‘rta asrlar davriga kelib mahalliy 
hukmdorlar qarorgohi joylashgan yirik shahar markazlaridan biriga 
aylanadi. Ko‘hna shaharni o‘rab turgan mudofaa devor burjlar bilan 
kuchaytirilgan. Shahristonning shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan 
arki, chuqur xandaq bilan ajratilgan. 
Arxeolog A.N.Bernshtamshaharningshakllanishini Kushondavri bilan, 
taraqqiyotini esa VI–VII asrlar bilan belgilaydi. A.Anorboyev esa shahar 
mil. avv. II asrning boshlarida shakllangan deb hisoblaydi. Shaharning ilk 
o‘rta asrlar davriga oid madaniy qatlamlari yaxshi o‘rganilmagan. Yozma 
manbalarda hukmdor qarorgohi bo‘lganligi qayd etilgan. 
Farg‘ona vodiysining ilk o‘rta asrlar davriga oid boshqa shahar markazi 
hozirgi Quva shahrining sharqiy chekkasida kvadratsimon shakldagi 
maydoni (12 ga) manzilgoh o‘rnida faoliyat yuritgan. Manzilgohning 
shimoli-sharqida (2 ga) ark joylashgan. Shahristonni uch tomondan rabot 

---

213 
o‘rab olingan. Ilk o‘rta asrlarda shaharda uy-joylar ko‘payib, aholi mudofaa 
devoridan tashqaridagi yerlar o‘zlashtiradi. Qurilish imoratlar xom g‘isht 
va paxsadan barpo qilingan. Katta uylar yog‘och ustunlar yordamida tomi 
tekis yopilgan. Ko‘hna shahar yaqinida budda ibodatxona joylashgan 
bo’lib, u VII asrda buzib tashlangan. Arab manbalarida Quva shahri ilk 
o‘rta asrlarda taxt vorisining qarorgohi joylashganligi keltiriladi. 
Farg‘ona vodiysining xilma-xil tabiati va iqlim sharoiti turli xil 
xo‘jalik sohalarining rivojlanishi hamda har bir hududda o‘ziga xos 
xo‘jalik turining qaror topishini ta’minlagan. Sug‘orish tarmog‘iga 
ega bo‘lgan tekisliklarda sug‘orma dehqonchilik, bahor va kuz 
fasllarda yog‘ingarchilik ko‘p yog‘adigan tog‘ oldi hududida lalmi 
dehqonchiligi rivojlangan. Bog‘dorchilik va polizchik dehqonchilik 
asosiy tarmog‘i hisoblangan. Toshloq yerli hududlar uzumchilikning 
rivojlanishi uchun qulay joylar hisoblangan. 
Farg‘ona vodiysining chim o‘tli janubiy qismida chorva mollari 
yozda boqiladigan yaylovni, markaziy qismidagi yarim cho‘l hududi 
esa qishki yaylovni tashkil etgan. Chorvachilikda kichik tuyoqli 
mollar yetakchilik qilgan. Shuningdek, qoramol va yilqichilik ham 
qo’shimcha chorva hisoblangan. 
Farg‘ona vodiysi O‘rta Osiyoning metall ma’danlariga boy 
o‘lkalardan biri hisoblanadi. Vodiyning temir, oltin va simob 
rudalariga boy bo‘lgan konlari to‘g‘risida qadimgi va o‘rta asrlar 
davri manbalarida qimmatli ma’lumotlar saqlanib qolgan. Bu 
yerdagi ma’dan konlari antik davrdan qazila boshlagan. Ilk o‘rta 
asrlarda metallarga ishlov berish hunarmandchiligi yuksak darajada 
rivojlanib, ixtisoslashish jarayoni chuqurlashadi. 
Bu davrda mahalliy temir rudalariga ishlov berish takomillashgan. 
Qurol yarog‘lar, mehnat qurollari va uy-ro‘zg‘or anjomlari asosan 
temirdan yasalgan. Yodgorliklardan omoch so‘qasi, bolta, pichoq va 
paykonlar topilgan. 
Vodiyning antik davri uchun xos sirtiga qizil angob surtilgan 
sopollari keskin kamayib, ularning o‘rnida rangi oqish, ayrim 
hollarda sirtiga oqish angob surtilgan buyumlar ko‘payadi. Sopol 
buyumlari kulolchilik charxida yasalgan. 

---

214 
Farg‘ona vodiysida birorta dunyoviy din yetakchi o‘rinni 
egallamagan. Ibtidoiy diniy qarashlar, xususan, totemizm, fetishizm, 
ajdodlar ruhiga sig‘inish, butlarga sig‘inish odatlariga xos alomatlar 
moddiy manbalarda o‘z aksini topgan. O‘rta asrlar davri muallifi al- 
Shahristoniy Koson shahrida quyosh ibodatxonasi mavjud bo‘lganligi 
to‘g‘risida ma’lumot keltirgan. 
Farg‘ona vodiysining daryo bo‘ylaridagi baland qayirlarda va ekin 
maydonlarining chetida ilk o‘rta asrlar davriga oid dafn inshootlari 
joylashgan. Ular qabr-qo‘rg‘on osti go‘rlar, chuqur, yorma va lahat 
qabrlar, usti yog‘och to‘sin bilan yopilgan chuqur qabrlar, yer osti 
dahmasi, yer ustida joylashgan mug‘xona va nauslardan iborat. 
Farg‘ona vodiysining qulay tabiiy sharoiti, suv zaxiralariga 
boyligi, tog‘ va tog‘ oldi hududi yaylovlari agrar ishlab chiqarish 
taraqqiyotining asosiy omil hisoblangan. Mahalliy kon zaxiralari 
hunarmandchilik ishlab chiqarishning rivojlanishini, o‘lkaning Buyuk 
Ipak yo‘li bo‘yida joylashganligi xalqaro savdo aloqalari taraqqiyotini 
ta’minlagan.