Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar

Kompyuter tizimi – markaziy kompyuter va unga aloqador
chekka qurilmalar, konsol kompyuterlar, disk massivlari, tasmali 
tashuvchilar va shunga o‘xshash vositalar to‘plamidir.
Kommunikatsiya tarmog‘i – asosiy vazifasi ma’lumotlar uzatish 
bo‘lgan tarmoq. Ma’lumotlarning uzatishning va ularga ishlov berishning 
ayrim turlarini ta’minlaydigan axborot tarmog‘ining o‘zagi. Bir
kommunikatsiya tarmog‘i asosida bir necha axborot tarmog‘ini yaratish 
mumkin. Kommunikatsiya tarmog‘i vazifasi bo‘lib qabul qiluvchilarga 
ma’lumotlar bloklarini o‘z butunligini yo‘qotmagan holda, xatolarsiz va 
buzilishlarsiz yetkazib berish hisoblanadi. Tarmoqda ortiqcha 
yuklamalarni, katta navbatlarni va tizim buferlarni to‘lib ketishni oldini 
olish ham muhimdir. Kommunikatsiya tarmoqlari uch sinfga bo‘linadi: 
ma’lumotlarni yo‘naltirishni bajaradigan tarmoqlar, ma’lumotlarni tanlab 
uzatadigan tarmoqlar va aralash tarmoqlar. Uzatilayotgan signallarni 
turlariga qarab, mos ravishda analogli tarmoqlar va raqamli tarmoqlarni 
farqlashadi. Qamrab olingan makoniga qarab, kommunikatsiya tarmoqlar 
bevosita global tarmoqlar, hududiy tarmoqlar va lokal tarmoqlar hosil 
qiladi. Bundan tashqari kabelli tarmoqlar va simsiz tarmoqlar turlari 
mavjud.
4.2. Kompyuterlarning bir-biri bilan bog‘lanishi 
Kompyuterlarni bir-biriga bilan bog‘lash natijasida quyidagi 
tasniflahni keltirish mumkin: 

---

95 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hisoblash tarmoqlarini tashkil qilish tamoyillari. Ma’lumotlarni 
qayta ishlashning yirik tizimlarini yaratilishi alohida korxonalar, 
tashkilotlar va ularning bo‘limlariga xizmat ko‘rsatuvchi hisoblash 
texnikasi vositalarining aloqa vositalari yordamida yagona taqsimlangan 
hisoblash tizimiga birlashishi bilan bog‘liqdir. 
Kompyuter tarmo‘ining tasnifi 
Ma’lumotlarni uzatish 
texnologiyasi bo‘yicha 
Kommutatsiya tipi bo‘yicha
- Keng efirli uzatish 
-Tugundan tugunga uzatish 
-Kanal kommutatsiyasi 
-Paket kommutatsiyasi 
Tashkiliy tuzilmasi bo‘yicha 
Uzatish tezligi bo‘yicha 
Ajratilmagan server - 
Ajratilgan server - 
- Kichik 
- O‘rta 
- Yuqori 
-Juda yuqori 
Uzatish muhiti bo‘yicha 
Hudud bo‘yicha 
Simli 
- Shaxsiy 
- Lokal 
- Mintaqaviy 
- Global 
-Internet 
-
Sim- 
-
Kabel 
-
Koaksail 
-
Optik tolali 
Simsiz 
-Yer usti stansiya 
-Sun’iy yo‘ldosh 
Boshqa muhitlar 

---

96 
Hisoblash vositalarining bunday komplekslashtirilishi birinchidan, 
xarajatlarni kamaytirish hisobiga; ikkinchidan ishlayotgan EHMlar
ishonchini va unumdorligini oshirish hisobiga; uchinchidan 
markazlashgan va markazlashmagan ma’lumotlarni qayta ishlash 
afzalliklarining ratsional birikmasi hisobiga; shuningdek, yagona qudratli 
hisoblash va axborot resurslaridan kompleksli foydalanish axborotlarini 
qayta ishlash tizimlari samaradorligini oshirish imkoniyatini beradi. 
Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonining markazlashtirilishi ikki 
yo‘nalishda amalga oshiriladi: 
1. Alohida EHM (yoki hisoblash markazi doirasida birlashgan 
EHMlar majmuyi) ga ko‘plab foydalanuvchilar abonent punktlarining 
ulanishi orqali, ya’ni ma’lumotlarni teleishlashi tuzilishini yaratish. 
2. Hisoblash tarmoqlarini yaratish orqali bu tarmoqlarda bir-biridan 
uzoqlashgan ko‘plab EHMlar yoki hisoblash markazlari oralaridagi 
birlashuv ro‘y beradi. 
Bu kabi taqsimlangan tizimlarning territorial uzoqlashgan 
komponentlari orasidagi axborot uzatishi standart telefon va telegraf 
yo‘llari yordamida, shuningdek o‘rama simlar va koaksial kabellari orqali 
amalga oshiriladi. 
Hozirgi zamon hisoblash tarmoqlariga quyidagilar xos: 
• bir-biridan uzoqlashgan ko‘plab EHM lar va alohida hisoblash 
tizimlarining yagona taqsimlangan ma’lumotlarni qayta ishlashning 
tizimlarga birlashishi; 
• hisoblash texnikasi vositalarining o‘zaro ta’siri jarayonida 
axborotlar bilan almashuvni tashkil qilish uchun ma’lumotlarni 
qabul qipish va uzatish vositalari va aloqa yo‘llarining tatbiq 
etilishi: 
• abonent punktlari va foydalanuvchilar terminali sifatida 
ishlatilayotgan sirtqi asbob-uskunaning keng spektori mavjudligi; 
• asbob-uskunani 
almashtirish 
va 
oshirish 
jarayonini 
yengillashtiradigan aloqa yo‘llari va texnik vositalarning ulanishi 
bir xil usullarining ishlatilishi; 
• operatsion tizimning mavjudligi. Bu operatsion tizim hisoblash 
tarmog‘i foydalanuvchilarining masalalarini yechish jarayonida 
texnik va dasturiy vositalarni samarali va ishonchli qo‘llanilishini 
ta’minlab beradi. 
Hisoblash tarmoqlari ishlatilishining o‘ziga xos xususiyatli 
tomonlari bu nafaqat apparat vositalarining ma’lumotlar qayta ishlash va 
yaratilish joyiga bevosita yaqinlashishi, balki bir nechta EHM lar orasida 

---

97 
foydali 
taqsimlash 
maqsadida 
boshqarish 
va 
ishlov 
berish 
funksiyalarining alohida tuzuvchilariga bo‘linishi hamdir. Shuningdek 
foydalanuvchilarning hisoblash va axborot resurslariga kirish yo‘llarining 
tez va ishonchli ta’minlanishi va bu resurslarning jamoaviy ishlatilishini 
tashkil etish ham hisoblash tarmoqlarining xususiyatli tomonlaridan biri. 
Hisoblash tarmoqlari alohida hudud va umuman mamlakat miqyosida 
ishlab chiqarish, transport, moddiy texnik ta’minotni boshqarishni 
avtomatlashtirishga imkon beradi. 
Hisoblash tarmoqlarida ma’lumotlarning katta hajmini to‘plash 
imkoniyati. bu ma’lumotlarning ommabopligi, shuningdek dasturiy va 
apparat vositalarining ishlatilishi va ularni ishlab turishining yuqori 
ishonchliligi - bularning hammasi foydalanuvchilarning axborot 
xizmatini yaxshilashga va hisoblash texnikasi qo‘llanilishining 
samaradorligini oshirishga imkon beradi. 
Hisoblash tarmoqlari sharoitida quyidagi imkoniyatlar ko‘zda 
to‘tilgan: 
• EHMlar tomonidan ma’lumotlar parallel ishlatilishini tashkil etish; 
• turli xil EHMlar xotirasida joylashadigan taqsimlangan ma’lumotlar 
bazasini yaratish; 
• ma’lum bir masalani samarali yechish uchun alohida EHMni 
(EHMlar guruhi) ixtisoslashtirish: 
• alohida EHM va tarmoq foydalanuvchilari orasida axborotlar va 
dasturlar almashinuvini avtomatlashtirish; 
• ishdan chiqib qolgan holatda tarmoqning normal ishlashini tezkor 
tiklash maqsadida hisoblash quvvatlarini va ma’lumotlarini uzatish 
vositalarini zaxirada saqlash; 
• foydalanuvchilarning ehtiyoji va yechilayotgan masalalarning 
qiyinligi o‘zgarishiga qarab tarmoq foydalanuvchilarining orasida 
hisoblash quvvatlarini qayta taqsimlash; 
• qimmatbaxo tashqi asbob-uskuna va EHM yuklanish darajasini 
oshirish va mustahkamlash; 
• ishni keng rejimlar doirasida olib borish, dialog, paketli talab-javob 
rejimlari. 
Amaliyotda ko‘rayotganimizdek ma’lumotlar ustida ishlash 
imkoniyatlarining kengligi va tizim ishlashining ishonchliligini oshirish 
hisobiga hisoblash markazlarida ma’lumotlarni qayta ishlashning bahosi 
avtonom EHMlarida bu kabi malumotlar qayta ishlashining bahosiga 
nisbatan 1,5 dan ko‘proq. 

---

98 
Hisoblash tarmoqlari turli xil belgilariga ko‘ra turkumlanadi. 
Dasturi bir-biriga mos, to‘g‘ri keladigan EHMlardan tashkil topgan 
tarmoqlar bir jinsli yoki gomogen deyiladi. Agar tarmoqning EHM lari, 
dasturiy vositalar bir-biriga mos kelmagan bo‘lsa. bunday tarmoq bir 
jinsli emas yoki geterogen deyiladi. 
Tarmoqlar ma’lumotlar uzatilishining tashkil etilishi bo‘yicha 
quyidagilarga farqlanadi: 
• kanallar kommutatsiyasi bilan; 
• xabarlar kommutatsiyasi bilan: 
• paketlar kommutatsiyasi bilan. 
Birinchi holda tarmoq tarkibiga kiradigan har bir EHM bajaradigan 
tarmoq operapiyalarining koordinatsiyasi uchun dasturiy vositalar to‘liq 
to‘plashini o‘z ichiga oladi. Bunday turdagi tarmoqlar murakkab va 
yetarlicha qimmatbaxo, chunki alohida EHMlarning operatsion tizimlari 
tarmoq xotirasinnng umumiy maydoniga jamoaviy kirish yo‘li ko‘zda 
tutilib ishlab chiqiladi. 
Kommunikatsiya funksiyalarini tatbiq etish texnologiyalarini ishlab 
chiqish quyidagi masalalarni yechishni taqozo etadi: 
• axborotni uzatish kanallari uchun kommunikatsion texnik 
vositalarni tanlash ( tashkiliy talab va moliyaviy resurslarni 
inobatga olgan holda); 
• kommunikatsion texnikani ishlash tartibini aniqlash; 
• kommunikatsion texnikani qo‘llash shakllari va xizmat 
ko‘rsatuvchilarni sonini va tarkibini aniqlash; 
• kommunikatsion texnikasidan samarali foydalanish maqsadida 
boshqaruv personalini malakaviy darajasini va tarkibini aniqlash; 
Kommunikatsiya vositalariga quyidagilar kiradi: 
• statsionar va mobil aloqa vositalari va tizimlari; 
• telegraf aloqa vositalari va tizimlari; 
• faksimil va modem aloqa vositalari va tizimlari; 
• sputnik aloqa vositalari va tizimlari.