Milliy universiteti biologiya fakulteti

(%) 
O’sishni 
sekinlash-tiradi 
(%) 
O’sishni 
to’xtatadi 
(%) 
Uzum shakari 
Pepton 
Asparagin 
0,025 
0,025 0,025 
0,05 0,2 
0,3 
0,05 0,08 
0,05 
0,2 1,25 0,5 
2NaHC0
3
-> Na
2
C0
3
+ C0
2
+ H
2
0 
Vinogradskiy nitrifikatorlarning organik moddalarga nisbatan juda sezgir 
ekanligini aniqiaydi, agar muhitda biroz ko’proq organik modda yig’ilib qolsa, 
bakteriyalarning o’sishi sekinlashadi, agar yanada ko’proq to’plansa, bakteriyalar 
butunlay o’sishdan to’xtaydi. Bularni quyidagi 1-jadval ma’lumotlaridan ko’rish 
mumkin. 
Nitrozomonas bir qism uglerod o’zlashtirishi uchun 35 qism azot, nitrobakter esa 
135 qism azot oksidlashi kerak, buni 2-jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkin. 
Albatta, fotosintczga nisbatan xemosintez jarayonida oz miq-dorda organik 
modda sintezlanadi, lekin xemosintez jarayonining o’ziga xos xususiyati bor, chunki 
shu yo’l bilan ham organik moddalar sintezlanishining o’zi muhim ahamiyatga ega 
va boshqa organizmlarning yashashi uchun zamin tayyorlaydi. 
Turli tuproqlarda boradigan nitriflkatsiya jarayoni. Tuproqda boradigan 
nitriflkatsiya jarayoni laboratoriya sharoitida olib bori-ladigan nitrifikatsiyadan 
boshqacha o’tadi. Laboratoriya sharoitida organik moddalarning ko’payishi, ya’ni 
ortishi bakteriyalaiga salbiy ta’sir etsa, tuproqda bunday bo’lmaydi, chunki tuproqda 
organik moddalarning eruvchan formasi kam uchraydi. Ikkincliidan, tuproqda 
nitrifikatorlar bilan birga boshqa bakteriyalar ham uchray-diki, b|i bakteriyalar 
organik moddalarni o’zlashtiradi va nitrifikatorlar uchun mikrozonalar vujudga 
keltiradi. Nitrozomonas va nitrobakteriarning uglerod o’zlashtirishi bilan azotni 

---

10 
oksidlashi orasidagi bog’lanishi (2-jadval). 
2-jadval 
Nitrozomonas birligi 
Oksidlangan 
azot 
O’zlashtirilgan 
uglerod Azotning uglcrodga nisbati 
722,0 
19,7 36,6 
506.1 
17,2 33,3 
928,3 
26,4 35,2 
Natrobakter 
Oksidlangan 
azot 
O’zlashtirilgan 
uglerod Azotning uglcrodga nisbati 
475 3,52 
135 
46 
3,55 
131 
385 
2,63 146 
Nitrifikatorlar muhitning kislotali reaksiyasiga sezgir va pH 6,0 dan past bo’lsa, 
jarayon to’xtaydi, pH ko’rsatkichi 6,2 dan to 9,2 gacha bo’lsa, bakteriyalar yaxshi 
rivojlanadi. Nitrifikatsiya jarayoni natijasida 1 ga yerda 1 yilda 300 kg nitrat kislota 
to’planadi. Butun Yer yuziga hisoblaganda, bu nihoyatda katta ko’rsatkichni tashkil 
etadi. Shuning uchun agronomiyada bu jarayonga katta ahamiyatberiladi. 
Nitriflkatsiya jarayoni, ammonifikalsiya jarayoni bilan chambarchas bog’liqdir, 
ammonifikatsiya qancha tez borsa, nitrifikatsiya ham shuncha jadallashadi. 
Nitrifikatorlar botqoq tuproqlardan tashqari hamma tuproqlarda uchraydi. Agar 
botqoq tuproqlar quritilsa va ularga ohak sohnsa, pH ko’rsatkichi o’zgartirilsa, u 
yerlarda ham nitrifikatorlar rivojlana boshlaydi. Podzol tuproqlarda nitrifikatsiya 
jarayoni, asosan, tup-roqning haydalma qatlamida boradi. Qora tuproqlarning 
haydalma qatlamida ham bujarayon intensiv boradi. Nitrifikatsiya jarayonida 
qatnashadigan bakteriyalar hatto 50 sm chuqurlikda ham uchray- 
O’rta Osiyoning bo’z tuproqlarida nitrifikatsiya jarayoni juda ham tez boradi va 
tuproqda ko’p miqdorda nitratlar to’planadi. Lekin sho’r tuproqlarda bujarayon 
kuchsiz boradi va nitrit kislota to’pianishi bilan tugaydi, chunki sho’r tuproqlarda 
nitrobakter uchramaydi. V.L.Isachenko bu bakteriyalarni sho’r suvlarda ham 
uchratmagan. Endigina o’zlashtirilayotgan sho’r tuproqlarda nitrifikatsiya jarayoni 
asosan haydalma qatlamda boshlanadi, ayniqsa. sulfatli sho’rlanish bakteriyalarga 
salbiy ta’sir etadi. Shuningdek. nitrifikatorlar tuproqning namiigiga ham sezgir, 
quruq tuproqda yoki namlik haddan tashqari ortib ketgan sharoitda ular yaxshi 

---

11 
rivojlanmaydi.