Milliy universiteti biologiya fakulteti

Mochevinaning parchalanishi. Mochevinani ammonifika-torlarning alohida 
guruhi bo’lgan urobakteriyalar parchalaydi. Bu bakteriyalarni 1862-yili Lui Paster 
kashf etgan. Urobakteriyalar mochevinani parchalab, H
2
0, NH
3
va C0
2
hosil qiladi: 
/NH
2 
CO+2H
2
0=(NH
4
)C0
3
=2NH
3
+H
2
0+C0
2
N
NH
2
Urobakteriyalar aerob tipda nafas oluvchilar bo’lib, bularda ureaza fermenti 
bo’lganiigi uchun mochevinani parchalaydi. Mochevinani parchalab, ammoniy 
tuzlari hosil qilish urobakteriyalar uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular 
mochevinadan na uglerod, na azot manbai sifatida foydalana olmaydi. Bu bak-
teriyalar ammoniyli tuzlarda, organik kislotalarning tuzlarida yaxshi rivojlanadilar. 

---

8 
Urobakleriyalarning elektiv kulturasida, mochevina miqdori 3—10% bo’Iishi 
kerak, natijada urobakteriyalar ko’p miq-dorda (NH
4
)
2
SO, hosil qiladi va muhitning 
pH ko’rsatkichi ishqoriy tomonga o’zgaradi. Urobakteriyalar uchun pH 7,5—8,5 
bo’Iishi kerak. Bu bakteriyalar yumaloq va uzun tayoqcha shaklida bo’Iishi mumkin. 
Ko’pchiligi spora hosil qiladi. Masalan, Plonosarcina ureae yirik, harakatchan, 
peritrixa tipda xivchinlangan spora hosil qiladi. Spora hosil qilmaydigan 
tayoqchasimon bakteriyalar ham tabiatda ko’plab uchraydi. 
Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlari 
Nitrifikatsiya jarayoni. Ammonifikatsiya jarayonida hosil bo’lgan ammiakning 
bir qismi o’simliklar tomonidan o’zlashtirilsa, qolgan qismi nitrifikatsiya jarayonida 
azot kislotagacha oksidlanadi. Nitrifikatsiya jarayonida ishtirok etadigan 
bakteriyalarni 1889-yilda Vinogradskiy kashf etgan. Bu jarayon ikki fazada boradi. 
Birinchi fazada Nitrosomonas avlodiga kiruvchi bakteriyalar ishtirok etadi va 
NH
3
ni HNO, gacha oksidlaydi: 
2NH, + 30, -> 2HN0
2
+ 2H
2
0 + 658 kJ 
Ikkinchi fazada Nitrobacter avlodiga kiruvchi bakteriyalar ishtirok etadi. Ular 
HN0
2
ni HNO, gacha oksidlaydi: 
2HN0
2
+ 30, = 2HNO, + 180 kJ 
Nitrobacter tuxumsimon shakldagi kurtaklanuvchi bakteriya bo’iib, rivojlanish 
siklida harakatchan bosqichni ham o’tadi. 
Nitrosomonas va Nitrobacter doim birga uchraydi, birining hosil qilgan 
mahsuloti ikkinchisi tomonidan o’zlashtiriiadi. Bunga metabioz deyiladi. Birining 
hosil qilgan mahsuloti ikkinchisi uchun oziqa manbayi hisoblanadi. 
Nitrifikatorlar kimyoviy energiya hisobiga C0
2
va H
2
0 dan organik moddalar 
sintezlaydi, encrgiyani esa NH
3
ni HN0
2
gacha va HNO, ni HNO, gacha 
oksidlanishidan oladilar, ya’ni xemosintez jarayonini amalga oshiradilar. 
Nitrifikatsiya jarayonining birinchi bosqichi ikkinchisiga nis-batan jadal o’tadi, 
chunki birinchi bosqichda 658 kJ, ikkinchi bosqichda atigi 180 kJ energiya ajraladi. 
Nitrifikatorlar organik modda sintezlash uchun yashil o’simliklar singari, C0
2
ni 

---

9 
yoki NaHC0
3
ni o’zlashtiradi. Bikarbonatlar tez parchalanib, C0
2
hosil qiladi: 
Nitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning o’sishiga organik moddalarning ta’siri 
1-jadval 
Moddalar 
Nitrozomonas 
Nitrobakter 
O’sishni 
sekinlash-
tiradi (%) 
O’sishni 
to’xtatadi