Milliy universiteti biologiya fakulteti
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
Azotning ahamiyati
|
NN
3 + NNO 3 = NN 4 NO 3 Selitra ok yoki sargish kiristal holida va kattaligi 1-3 mm keladigan turli shakldagi donachalar holida ishlab chiqiladi. Donador silitrada gigroskopik kamrok, u ham mushtlashib qoladi, yaxshi sochiluvchanligini saklaydi, suvda 32 yaxshi yeriydi. Bu o’g’itni barcha ekinlarga va har qanday tuproqda ishlatish mumkin. Namligi kamrok xududlarda azotning yuvilib ketishi xavfidan kurkmay uni kuzda solish mumkin. Tuproqda NN 4 NO 3 tuproqning singdirish kompleksi bilan o’zaro ta’sirlashadi. Kation NN 4 + tuproq kolloidlariga yutiladi, NO 3 - anion tuproq eritmasida qolib, yuqori harakatchanligini saklaydi. Asoslarga to’yingan tuproqlarda (bo’z tuproq, kora tuproqda) eritmada nitral tuzlar-kalstiy (yoki magniy) nitrat hosil bo’ladi va katta dozalarda o’g’it sistemali ravishda solib turilganda ham tuproq eritmasi kislotali bo’lmaydi. 4. Mochevina (karbomid) - SO (NN 2 ) 2 tarkibida 46 % azot bo’ladi. Ammiak va karbonat angidridni yuqori bosim va tempyeraturada sintezlash yo’li bilan olinadi: 2NN 3 + SO 2 = SO (NN 2 ) 2 + N 2 O Suvda yaxshi yeriydi donadorashtirilgan mochevina yaxshi fizik xossalarga ega, deyarli mushtlashib qolmaydi va sochiluvchanligini saklaydi. Mochevina tuproqga solingandan keyin dastlabki kunlarda ammoniyfikastiyalanadi, bunda ammoniy karbonat (NN 4 ) 2 SO 3 oqsil bo’lishi tufayli tuproq vaqtincha ishqoriylashadi va ammoniy karbonat nitrifikastiyalangan sari tuproqning 33 ishqoriylashuvi kamayib, tuproq ma’lum darajalda kislotali bo’lib qoladi. Mochevina sabzavot va 3-rasm.Izoh: Azotli o’g’itning o’simlikka qo’llannilishi mevali ekinlarga ildizdan tashqari oziqlantirish uchun, shuningdek bugdoyga dondagi oqsil miqdorini oshirishmaqsadida uning etilishi vaqtida kechki oziqlantirishi uchun ishlatish mumkin. Maksimal azot tarkibiga ega asosiy azotli o’g’itlar: • Ammoniy sulfat - ammoniy sulfat (21% gacha azot), ammiakli xlor (25% gacha), ammiak suvi (20,5% gacha), suvsiz ammiak (82,3% gacha), ammofos (12% gacha), ammoniy sulfidi 10% gacha). • Nitrat - kaltsiy nitrat (15,5% gacha), kaliy nitrati (13% gacha), natriy nitrat (16,4% gacha). • Ammiakli selitra - ammoniy sulfonitrat (26,5% gacha), ammiakli selitra (35% gacha), kalts-ammiakli selitra (20,5% gacha). • Amid o’g’itlari - karbamid (46,2% gacha), kaltsiy siyanamid (21% gacha), karbamid-formaldegid (42% gacha), metilen-karbamid (42% gacha). Azotli o’g’itlarning xususiyatlari (3-rasm) Foydali elementlarni qo’llash usuli va muddati, azotli o’g’itlarning o’simliklar ta’siri, asosiy faol moddalar mavjud bo’lgan shaklga bog’liqdir. Misol uchun, amid formasi barglar massasi bilan mukammal tarzda so’riladi va ildiz tizimida mavjud bo’lish uchun ammiak shaklini bakteriyalar bilan ta’sir o’tkazish kerak. Nitrat shaklidagi azotli o’g’itlar sabzavot o’simliklari, gullar va daraxtlar tomonidan bevosita so’riladi. Azotli o’g’itlarni qachon qo’llash kerak? Avvalroq, azot o’g’itini qor qopqog’ida olib boradigan ommabop usul hozir noto’g’ri hisoblangan. Bunday holatda, tez-tez foydali tarkibiy qismlar qorlarning erishi paytida pasttekislikka yuviladi, shuningdek, bu hududda faol moddaning teng darajada taqsimlanishi xavfi mavjud. Go’ng chiqarishning vaqtini va usulini 34 aniqlash uchun atrof muhitning harorati va azotli o’g’itlar turi, iqlim mintaqasi va tuproq tarkibini hisobga olishingiz kerak. Kech kuzda azotli o’g’itni qo’llashga ruxsat berilganda: • Ammoniy xlor - zararli xlorni erituvchi suv bilan yuvish uchun. • Karbamid - issiq va quruq ob-havoda qumli va qumli tuproqlarga ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Azot o’g’itlari bilan bahor va yozgi o’g’itlash: • O’g’itlarning quruq turlari tuproqlarga ekilgan paytda muhrlanadi, moddani qo’l bilan samarali yomg’irli havoda qo’l bilan yoyadi. • Ko’p yillik o’simliklar ildizlarini boqish uchun tuproq, tuxum va tuproq bilan erga o’g’itlarni to’ldirish. • Bahor-yoz davrida sug’orish uchun suvli eritmasidan foydalanish. Yashil massaga yopishgan sarg’ish liboslar (karbamid eng yaxshisidir). • Karbamid ildizdan dastur uchun ideal, ko’katlarni yoqmaydi, bahorda o’g’itlash uchun mos keladi, ammo dekompozitsiya vaqti tuzdan ko’ra ko’proq bo’ladi. • Saltpeter - kuzda suv bilan yuvinish uchun ishlatilmaydi, lekin bahor-yoz mavsumida eng yaxshi kiyim va ekish davrida oqlangan. • Suyuq azotli birikmalar - tezda so’riladi, sotib olish uchun arzon, uzoq umr ko’radi va sayt bo’ylab osonlikcha taqsimlanadi. Bu turdagi o’g’itlarning etishmasligi transport va saqlashda qiyinchilik bo’lib, ish uchun maxsus asbob- uskunalar zarur. Bog ‘uchun azotli o’g’itlar Maishiy maqsadlar uchun qo’lda tayyorlangan turli tayyor preparatlar yoki organik kelib chiqadigan moddalar ishlatiladi. O’simliklar uchun barcha azotli o’g’itlarni bir necha guruhlarga bo’lish mumkin: Tayyor nitritli o’g’itlar - tuzli, karbamid, ammoniy sulfat, ammiak va boshqalar. Katta miqdordagi azotli kompleks o’g’itlar - ammofos, nitroammofoska, diammofos, nitrophos va boshqalar. 35 Organik o’g’itlar - hijob, kompost , yangi zambil, sideratlar, silt va boshqalar. Yopiq o’simliklar uchun azotli o’g’itlar Murakkab turdagi yopiq o’simliklar uchun azotli o’g’it sotib olish maqsadga muvofiqdir, bu erda asosiy moddalar, mikroelementlar, kaliy va fosfor mavjud. Kvartirada gullaydigan o’simliklar uchun maxsus preparatlardan foydalanish qulayroq, ular kichkina paketlarda kukun bilan, planshetlar, chinni bilan sotiladi. Suyuq birikmalar turli xil hajmdagi shisha idishlarida joylashgan. Azotli o’g’itlashni o’zlashtirish uchun 1 g ammoniy nitrat, karbamid yoki ammoniy sulfat 1 litr turg’un toza suvda suyultirilishi mumkin. Tabiiy azotli o’g’itlar Ko’pincha yuk mashinalari fermerlar o’simliklar uchun tabiiy azotli o’g’itlardan foydalanishga va organik o’g’itlashning keng joriy qilinishiga qarashadi. Meva va bog’-o’simliklar o’sishi uchun foydali moddalarning yuqori tarkibiga ega bo’lgan mavjud bo’lgan mahsulotlarning katta ro’yxati mavjud: 6 • Sanoat va maishiy chiqindilar kompleksi - NPK asosiy tarkibiy qismlarining standart tarkibi odatda 2: 1: 1, azot - 0,7% gacha. • Go’ng - azot va boshqa moddalarning tarkibi kelib chiqishiga bog’liq. Masalan, qush go’ngida NPK 3: 1: 1, mol go’ngi esa 1: 0,5: 0,5. • Sindiatlar - to’shakda ko’milgan o’tlar juda yuqori, u go’ngga nisbatan 2-3 barobar kuchliroqdir. • Uydagi chiqindilar - azot miqdori 1,5 foizga etadi. • Ko’lning azot azotida 2,5% gacha. • Peat - 3,5% gacha. 6 Аbdukаrimov D vа boshqаlаr - Dehqonchilik аsoslаri vа yem-xаshаk yetishtirish T.Mehnаt 1987 36 Xulosa Azot o’simliklar uchun zarur bo’lgan asosiy elementlardan biridir. U o’simliklarda hosil bo’lgan barcha oqsillar (uning tarkibi 15 dan 19% gacha), nuklein kislotalar, aminokislotalar, xlorofill, fermentlar, ko’plab vitaminlar, lipoidlar va boshqa organik birikmalarning bir qismidir. Zavoddagi umumiy azot miqdori havo - quruq moddalar massasining 0,2 - 5% yoki undan ko’pini tashkil qiladi. Erkin holatda azot inert gaz bo’lib, atmosferadagi massasining 75,5% ni o’z ichiga oladi. Biroq, azotni o’simliklar elementar shaklda o’zlashtira olmaydi, dukkakli o’simliklar bundan mustasno, ular atmosfera azotini o’zlashtira oladigan va uni yuqori o’simliklar uchun qulay shaklga aylantira oladigan, ildizlarida rivojlanayotgan tugun bakteriyalari tomonidan ishlab chiqarilgan azot birikmalaridan foydalanadilar. Azot tuproqdagi azotning eng mavjud shakllari bo’lgan ammoniy va nitrat ko’rinishidagi boshqa kimyoviy elementlar bilan birlashgandan keyingina o’simliklar tomonidan so’riladi. Ammoniy, azotning qaytarilgan shakli bo’lib, o’simliklar tomonidan so’rilganda aminokislotalar va oqsillarni sintez qilishda oson ishlatiladi. Azotning kamaytirilgan shakllaridan aminokislotalar va oqsillarning sintezi nitratlardan sintezga qaraganda tezroq va kamroq energiya bilan sodir bo’ladi, buning ammiakga qaytarilishi uchun o’simlik qo’shimcha energiya talab qiladi. Biroq, azotning nitrat shakli o’simliklar uchun ammiakdan ko’ra xavfsizroqdir, chunki o’simlik to’qimalarida ammiakning yuqori konsentratsiyasi ularning zaharlanishi va o’limiga olib keladi. Ammiak aminokislotalar va oqsillarni sintez qilish uchun zarur bo’lgan uglevodlar etishmasligi bilan o’simlikda to’planadi. O’simliklarda uglevod etishmovchiligi odatda vegetatsiyaning dastlabki davrida, barglarning assimilyatsiya yuzasi hali o’simlikning uglevodlarga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun etarli darajada rivojlanmaganda kuzatiladi. Shuning uchun ammiak azoti urug’lari uglevodlarga (qand lavlagi va boshqalar) kam bo’lgan ekinlar uchun zaharli bo’lishi mumkin. Assimilyatsiya yuzasi va uglevodlar sintezi rivojlanishi 37 bilan ammiak bilan oziqlanish samaradorligi oshadi va o’simliklar ammiakni nitratlarga qaraganda yaxshiroq o’zlashtiradi. O’sishning dastlabki davrida bu ekinlar nitrat shaklida azot bilan ta’minlanishi kerak, ildizlari uglevodlarga boy bo’lgan kartoshka kabi ekinlar ammiak shaklida azotdan foydalanishi mumkin. Azot yetishmasligi bilan o’simliklarning o’sishi sekinlashadi, boshoqli ekinlarni ekish va meva va rezavorlar gullash intensivligi zaiflashadi, vegetatsiya qisqaradi, oqsil miqdori kamayadi va hosil kamayadi. |
