Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

(1850-1903) “To‘yi Iqonbachcha” satirasida toshkentlik boy tilida keskinlik, 
dag‘allik, buyruq, iqonlik gumashta nutqida esa ezmalik, lanjlik xususiyatlari 
ko‘rinib turadi.
Muqimiy tili Navoiy an’anasi - eski o‘zbek adabiy tilining davomi, mumtoz 
adabiyotga xos badiiy uslub va grammatik shakllar aks etgan bo‘lsa-da, undan ko‘p 
jihatdai farq qiladi. Birinchidai, so‘zlashuv uslubiga xos jihatlar ko‘p. Ikkinchidai, 
rus tiliga doir leksik unsurlar mavjud. Darhaqiqat, shoir asarlarining tili, shubhasiz, 
xalq tili, folklor tili hisobiga boyidi. Muqimiy asarlarida xalq maqollari, hikmatli 
so‘zlari ko‘p qo‘llanilgan. Ba’zi xalq maqollari leksik va grammatik jihatdan hech 
o‘zgarishsiz ishlatilgan, ayrimlari qofiya talablariga ko‘ra she’r misralariga 
singdirib yuborilgan: Arzon emas beillat, qimmat emas behimmat, gar qilich 
boshimga ham kelsa, degayman rostin, borki masal, birniki mingga degan. Ayni 
paytda, xalq so‘zlashuv nutqiga xos leksik xususiyatlar kuzatiladi: ko‘rpa, shilta, 
chashkalig‘, mo‘ysafid, kalla, o‘sol, ezma, mag‘zaba, shilqim, kekirmoq, injiq, 

---

132 
paqir, qolg‘ich, boyaqush, pirsiyon, uvada kabi. Bundan tashqari, shoir ijodida 
yayov, boyaqush, ezma, piching, pirsiyon, uvada, kalla so‘zlarining sinonimlari 
ham qo‘llanilgan: piyoda, bechora, sergap, kinoya, eronli, yirtilgan, bosh.  
Muqimiy she’riyatida so‘z o‘rtasi va oxirida tovushlarning tushib qolishi 
hodisasi, shevaga xos xususiyatlar uchraydi: bo‘g‘an, qimas, g‘ish, kemasun, 
quflagan, istezo. Shuningdek, tovush almashish holatlari ko‘zga tashlanadi: 
maxtagan, taraxlab, besh qarish, shilqin. Bularni xalq tiliga xos xususiyat sifatida 
ham baholash mumkin. 
Muqimiy asarlaridagi xalqchillikni kichraytish, erkalash kabi ma’nolarni 
ifoda qiluvchi so‘zlarni qo‘llashda ham ko‘rish mumkin: kokilchalari, yuzginasiga, 
oyginani, holagina. 
Shoir satiralarida ba’zi so‘zlar ko‘chma ma’noda qo‘llanib, adabiy tildagi 
ma’no xususiyatlariga nisbatan alohida obrazlilik kasb etgan. Xususan, tuxum so‘zi 
“qarindosh-urug‘”, jo‘ja “bola-chaqa”, ichkari “xotin-qiz, ayol” ma’nosida 
qo‘llangan. Muqimiy ijodida o‘pkangni bas, ko‘zga bizi ilmagay, ashi misoli 
tabaqda ko‘z yashi, changi chiqdi kabi frazemalar ham kuzatiladi. 
Shoir she’riyatida rus tili va u orqali boshqa tillardan kirib kelgan leksemalar 
ham talaygina. Bu davrda chet so‘zlari uchun ma’lum orfografik qoida yo‘qligidan 
o‘zlashmalar qanday talaffuz qilinsa, shunday yozilgan: o‘rus, kantura, zavut, 
cho‘t, kalaska, ishtirop, uez, do‘xtur, vog‘un va boshqalar. Ruscha so‘zlarning 
qo‘llanish ma’nolari ham xilma-xil, jumladan, vagon so‘zi “poezd”, samovar esa 
“asbob”, “choyxona” kabi ma’nolarda qo‘llanilgan. Bundan tashqari, Muqimiy 
ba’zi ruscha so‘zlarga o‘zbekcha affikslarni qo‘shib yangi so‘z sifatida ishlatgan: 
moshinachi, zavodchi, moskovchi, tiligrafchi, purjinali. Shoir ayrim so‘z va so‘z 
birikmalaridan esa obraz yaratish kabi ma’lum uslubiy maqsadlarda foydalangan: 
seychas, pojalista, durak, pashol, piyonista, zakun kabilar;
Topib mardikorini - Seychas yuring,
Pajalista, - der erdi, - emdi turing. 

---

133 
Eski o‘zbek adabiy tiliga xos bo‘lgan -dur, -g‘on, -g‘an, - ar, -ibon, -mish 
kabi shakllari ishlatilgan: sharmandadur, bo‘g‘ubon, ochig‘an, quyibon, 
qo‘ydiradurg‘on, sotar, tugar, o‘lmish, olmish.  
Tushum kelishigi -i, -n, - ni, jo‘nalish -a, -ga, -g‘a, chiqish kelishigi –din, 
qaratqiya kelishigi -ning, -ing affikslariga ega: holimi, ko‘zimi, zizmatimi, nonin,