Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон
Download 1.87 Mb. Pdf ko'rish
|
ADABIY TIL
- Bu sahifa navigatsiya:
- O‘zbek adabiy tili tarixini o‘rganishda qiyosiy-tarixiy metodning o‘rni 3. Umumxalq tili va uning turlari 4.
|
6 1-MAVZU: “O‘ZBEK ADABIY TILI TARIXI” PREDMETINING MAQSAD VA VAZIFALARI Reja 1. Predmetning ob’ekti va manbalari 2. O‘zbek adabiy tili tarixini o‘rganishda qiyosiy-tarixiy metodning o‘rni 3. Umumxalq tili va uning turlari 4. Adabiy til uslublari 5. O‘zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish “O‘zbek adabiy tili tarixi” predmeti yozma yodgorliklar tiliga xos bo‘lgan xususiyatlarni o‘rganadi. Shuningdek, adabiy tilni takomillashtirishda ijtimoiy- tarixiy voqealarning ta’siri masalasi, adabiy til uslublari bilan tanishtiradi. Binobarin, o‘zbek adabiy tilining qadimgi davrlardan XX asr boshlarigacha bo‘lgan taraqqiyot bosqichlari “O‘zbek adabiy tili tarixi” predmetining ob’ekti sanaladi. O‘zbek adabiy tili tarixi o‘zbek adabiy tilining mohiyati, uning tashkil topishi va rivojlanish bosqichlari to‘g‘risidagi fan sifatida XX asr boshlarida yuzaga kelgan. Mazkur kurs o‘zbek adabiyoti tarixi, o‘zbek xalqi tarixi, hozirgi o‘zbek adabiy tili, o‘zbek dialektologiyasi, tilshunoslikka kirish, uslubiyat, nutq madaniyati, badiiy matning lingvistik tahlili, o‘zbek etnografiyasi, antropologiya, ona tilini o‘qitish ma’lumotlariga suyangan holda o‘rganiladi. Chunonchi, etnografiya o‘zbek xalqining qaysi urug‘ va qabilaga mansub ekanligin o‘rgansa, atropologiya o‘zbeklarning qaysi irqqa aloqadorligini, ularning kelib chiqish tarixini tekshiradi. O‘zbek adabiyoti tarixi esa davrlararo adabiy muhitning yirik vakillari yozgan asarlar bilan tanishtiradi. O‘zbek adabiy tili tarixi kursi o‘zbek dialektologiyasiga ham suyanadi, chunki sheva materiallari o‘zida qadimgi so‘z va shakllarni saqlaydi. Ana shu leksemalar orqali ularning tarixiy taraqqiyot yo‘li aniqlab olinadi. Bir so‘z bilan aytganda, yozma obidalar -badiiy, tarixiy, ilmiy asarlar, sheva materiallari, joy nomlari, kishi ismlari, hozirgi o‘zbek adabiy tili materiallari, tarixiy lingvistik lug‘atlar, turkshunoslikka oid o‘zbek, rus va xorijiy 7 olimlarning tadqiqotu qo‘llanmalari o‘zbek adabiy tili tarixini o‘rganishda asosiy manbalar hisoblanadi. Xalq og‘zaki ijodi namunalari esa yordamchi manba bo‘lib xizmat qiladi. Ma’lumki, qiyosiy-tarixiy tilshunoslik genetik jihatdan o‘zaro bog‘liq tillarni o‘rganadi, ular o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, tillarning yagona bir manba (bobo til)dan kelib chiqqanligini aniqlashga ko‘mak beradi. Mazkur soha asosiy tadqiqot vositasi sifatida kiyosiy-tarixiy metoddai foydalanadi. Ushbu metodning ikkita muhim usuli mavjud: 1) tashqi (qiyosiy) rekonstruksiya (qayta tiklash) — qarindosh tillardagi genetik jihatdan teng, o‘xshash so‘z va morfemalarni qidirib topish va bobo tilning taxminiy modelini yaratish, shu asosda tillarning qarindoshligini belgilash; 2) ichki rekonstruksiya — muayyan bir tilning tarixiy taraqqiyot bosqichlaridagi til hodisalarini qiyosiy tahlil qilish, uning shakllanishi va rivoji xususida tegishli xulosalar chiqarish. Biz predmetni o‘rganish jarayonida ikkinchi usulga tayanamiz. O‘zbek tili tarixini qiyosiy-tarixiy usul asosida tadqiq etish oqibatida, qayd etilganidek, qo‘shni qardosh turkiy tilarga xos bo‘lgan ayrim leksik-grammatik va fonetik jihatdan umumiyliklar ko‘zga tashlanadi. Tillarning qarindoshligini qiyosiy-tarixiy usul asosida o‘rganishni birinchi marta Mahmud Koshg‘ariy boshlab bergan Mazkur usulni tilshunoslikda XIX asr boshlarida Bopp, Grimm, Rask, Vostokov singari g‘arb va rus olimlari qo‘llay boshladilar. Qiyosiy-tarixiy usulni joriy qilish natijasida xozirgi qardosh turkiy tillar va hozirgi adabiy tilni yozma yodgorliklar til faktlari bilan qiyosiy o‘rganish orqali o‘zbek tili tarixi bilan hozirgi o‘zbek tili va qardosh turkiy tillar orasidagi aloqalarni aniqlash mumkin. Ma’lumki, umuxalq tili - taraqqiyotning barcha davrlarida qo‘llanib, rivojlanib, urug‘, qabila, elat nomlari bilan umumiy birlikka ega bo‘lgan til. Uning uch tarmog‘i mavjud: hududlararo aholining jonli so‘zlashuv tili – dialekt va shevalar; adabiy til, milliy til. Sheva muayyan mahalliy hududga xos, dialekt ularning yig‘indisini ifodalaydi. Lahja esa aksar hollarda dialektga sinonim tarzida qo‘llanadi. Adabiy til bilan shevalar to‘xtovsiz aloqada bo‘ladi. Adabiy til lahja va 8 shevalarga ta’sir etib, ularning xususiyatlarini yaqinlashtirib borar ekan, o‘rni kelganda, jonli tildan oziqlanib, shevalardagi so‘z va iboralar hisobiga boyib boradi. Download 1.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|